Vì sao đề thi ngữ văn cần sử dụng ngữ liệu mới?

Thời gian qua, dư luận xã hội lại rộ lên nhiều ý kiến, bài viết nêu những băn khoăn về chủ trương sử dụng ngữ liệu mới không có trong sách giáo khoa vào đề kiểm tra, thi cử môn ngữ văn; nhất là sau khi Bộ GD-ĐT công bố nhiệm vụ năm học mới 2024-2025.

Theo tác giả, trước yêu cầu đổi mới câu nghị luận văn học, rất nhiều giáo viên lo học sinh sẽ không biết viết gì (ảnh minh họa). Ảnh: T.L

Thực ra chủ trương kiểm tra đánh giá với yêu cầu mới ấy đã được công bố từ rất sớm với các mốc thời gian và có văn bản pháp lý rõ ràng sau đây: Thông tư 32 của Bộ GD-ĐT công bố Chương trình giáo dục phổ thông 2018 môn ngữ văn; trong chương trình này phần định hướng đánh giá đã nêu rõ chủ trương “tránh dùng lại các văn bản ngữ liệu đã học để đánh giá được chính xác khả năng đọc hiểu và phân tích, cảm thụ tác phẩm”. Như thế là cách đây 6 năm Bộ GD-ĐT đã công bố chủ trương này bằng Thông tư 32 kèm văn bản chương trình.

Đến năm 2022, Bộ GD-ĐT lại có Công văn 3175/BGDĐT-GDTrH hướng dẫn đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá môn ngữ văn ở trường phổ thông, ban hành ngày 21-7-2022; trong đó nêu rõ: “Trong đánh giá kết quả học tập cuối học kỳ, cuối năm, cuối cấp học tránh dùng lại các văn bản đã học trong sách giáo khoa làm ngữ liệu xây dựng các đề kiểm tra đọc hiểu và viết để đánh giá chính xác năng lực học sinh, khắc phục tình trạng học sinh chỉ học thuộc bài và sao chép những nội dung tài liệu có sẵn”. Cuối năm 2023, Bộ GD-ĐT tiếp tục công bố cấu trúc định dạng đề thi môn ngữ văn với Quyết định 764/QĐ-BGDĐT quy định về cấu trúc định dạng đề thi kỳ thi tốt nghiệp THPT từ năm 2025, công bố ngày 29-12-2023. Trong đó quy định rõ đề thi phải sử dụng ngữ liệu mới, các văn bản không có ở sách giáo khoa theo chương trình 2018. Đồng thời, vào tháng 4 và tháng 5 vừa qua, Bộ GD-ĐT đã thực hiện Kế hoạch số 336 ngày 8-4-2024 của Bộ trưởng Bộ GD-ĐT về tập huấn xây dựng ngân hàng câu hỏi thi, ra đề thi minh họa kỳ thi tốt nghiệp THPT từ năm 2025 cho cốt cán 63 tỉnh/thành. Trong các đợt tập huấn sách giáo khoa mới, các báo cáo viên đều đã nêu rõ chủ trương kiểm tra đánh giá bằng các văn bản ngữ liệu mới. Hầu hết giáo viên trên cả nước đều đã hiểu và nắm được yêu cầu mới này.

Có thể nói, việc thông báo và chuẩn bị cho giáo viên thay đổi cách kiểm tra đánh giá theo yêu cầu mới đã được Bộ GD-ĐT công bố rất sớm. Không hiểu sao cho đến thời điểm này vẫn có ý kiến, trong đó một số giáo viên vẫn nêu lên băn khoăn về chủ trương ấy; cứ như là bây giờ Bộ GD-ĐT mới công bố. Đó là một điều khó hiểu.

Cần thấy yêu cầu không sử dụng ngữ liệu đã học trong sách giáo khoa thực ra chỉ đổi mới tiếp ở câu nghị luận văn học. Từ năm 2015, ở kỳ thi tốt nghiệp THPT quốc gia (3 chung), đề thi ngữ văn đã có yêu cầu đọc hiểu 1 văn bản không có trong sách giáo khoa và viết nghị luận xã hội gắn với văn bản đọc hiểu ấy. Tức với câu đọc hiểu và nghị luận xã hội, từ năm 2015, học sinh đã không chép được văn mẫu. Duy nhất câu nghị luận văn học, cho đến kỳ thi năm 2024 vừa qua, vẫn chưa đổi mới, vẫn còn ra lại các tác phẩm đã học ở lớp 12. Cho nên môn ngữ văn vẫn trong tình trạng năm nào cũng “cả nước trúng đề”. Vì “quanh đi quẩn lại” chỉ tập trung vào mấy tác phẩm đã học. Như thế, kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025 bắt đầu thay đổi theo yêu cầu đánh giá của chương trình 2018, nhưng thực chất chỉ đổi mới ở câu nghị luận văn học, còn câu đọc hiểu và nghị luận xã hội thì vẫn kế thừa và tiếp tục như chương trình 2006.

Việc yêu cầu đề thi không ra lại các văn bản đã học xuất phát từ định hướng đánh giá năng lực. Còn việc khắc phục tình trạng học thuộc và sao chép tài liệu có sẵn chỉ là hệ quả của chủ trương chuyển từ đánh giá nội dung sang đánh giá năng lực.

Theo đó, đánh giá nội dung hướng vào việc kiểm tra học sinh thuộc và nhớ được những điều đã học. “Đánh giá năng lực được coi là bước phát triển cao hơn so với đánh giá kiến thức, kỹ năng; là đánh giá kiến thức, kỹ năng và thái độ trong những bối cảnh có ý nghĩa” (Leen Pil – 2011). Tức đánh giá năng lực yêu cầu học sinh biết vận dụng những điều đã học vào một tình huống mới, một bối cảnh có ý nghĩa. Với môn ngữ văn, bối cảnh và tình huống mới ấy chính là văn bản ngữ liệu mới. Học sinh phải biết vận dụng cách đọc hiểu và cách viết đã học để hiểu một văn bản mới tương tự và viết được một văn bản theo yêu cầu của đề thi. Nếu chỉ hỏi lại các văn bản đã học thì chỉ là kiểm tra trí nhớ, những điều học sinh đã học và thuộc; tức kiểm tra nội dung, không đo được năng lực thực của người học. Còn đánh giá theo hướng năng lực sẽ phân hóa được học sinh và bảo đảm sự công bằng trong đánh giá. Các học sinh có năng lực ngữ văn sẽ làm tốt bài thi, một bộ phận lớn sẽ làm chưa tốt sẽ có điểm trung bình và một số không ít học sinh sẽ làm bài không tốt, không đạt yêu cầu phải chịu điểm thấp hơn. Điều này là công bằng và đúng thực tế, đúng hiện trạng học tập môn ngữ văn.

Hệ quả của đánh giá năng lực nêu trên sẽ khắc phục được tình trạng học sinh chỉ học thuộc, chép lại các bài văn mẫu, các tài liệu đã chuẩn bị sẵn. Nói cách khác sẽ thủ tiêu việc dạy và học theo văn mẫu, chép lại văn mẫu. Vì không thể biết và không thể đoán được đề thi sẽ ra đọc hiểu vào loại văn bản, thể loại và văn bản cụ thể nào; cũng như không thể đoán được đề yêu cầu viết kiểu bài gì? Nếu yêu cầu phân tích thì phân tích tác phẩm cụ thể nào cũng không thể biết… Như thế với yêu cầu đánh giá mới, giáo viên chủ yếu cần tập trung dạy học sinh cách đọc hiểu một văn bản theo thể loại và cách viết một văn bản theo một kiểu bài nào đó; không thể dạy theo kiểu học tủ, đoán mò, học thuộc để chép lại tài liệu được nữa.

Trước yêu cầu đổi mới câu nghị luận văn học, rất nhiều giáo viên lo học sinh sẽ không biết viết gì. Đó là một thực tế cần quan tâm, giải quyết. Cách duy nhất là cần tập cho học sinh cách viết các dạng bài như chương trình đã nêu lên. Học sinh đã học cách viết này từ các lớp dưới, tuy nhiên cũng phải chấp nhận một số học sinh viết sẽ không tốt câu nghị luận văn học. Nhưng câu nghị luận văn học tối đa cũng chỉ 4 điểm, còn phần đọc hiểu và nghị luận xã hội không có gì khác trước, học sinh vẫn có thể có điểm trung bình để vượt qua kỳ thi tốt nghiệp. Cái được của việc thi môn ngữ văn theo năng lực là giáo viên sẽ không phải chấm lại các bài văn… của chính các thầy cô đã viết, đã dạy. Học sinh nào có năng lực văn học sẽ có cơ hội để thể hiện và bảo đảm được sự công bằng trung thực trong đánh giá kết quả của học sinh… Khó khăn không ít, nhưng cái được sẽ nhiều hơn.

PGS.TS Đỗ Ngọc Thống