Người vợ trong truyện “Vợ nhặt”

Điều kiện tiên quyết của dạy đọc hiểu là học sinh phải được trực tiếp đọc, nhìn và quan sát toàn bộ văn bản. Nếu học sinh đọc kỹ văn bản coi như đã thành công một nửa. Trên lớp, giáo viên không nhất thiết phải dạy tất cả, dạy hết mọi thứ mà có thể lựa chọn một vài nội dung trọng tâm, có vấn đề, giàu ý nghĩa để các em trao đổi, phân tích, thảo luận. Với truyện Vợ nhặt, ở đây tôi nêu một trong vài vấn đề cần trao đổi là vai trò người vợ trong thiên truyện. Có thể nêu vấn đề: về nhân vật người vợ, có người cho rằng thị chỉ đóng vai trò thứ yếu; người khác lại nói đó là nhân vật chính, thể hiện được nội dung của truyện này một cách sâu sắc nhất. Ý kiến của em thế nào? Từ đó cho học sinh suy nghĩ, trao đổi, bàn luận. Những nội dung, ý nghĩa khác, có thể hướng dẫn học sinh tự đọc, tự tìm hiểu. Các diễn giải sau phục vụ cho lập luận: người vợ là nhân vật chính, rất quan trọng. Thứ nhất, thử nghĩ mà xem không có thị thì làm sao thành truyện. Mẹ con bà cụ Tứ vẫn sống thế, chẳng ai biết, chẳng có gì xảy ra. Như thế có thị mới có truyện. Thành truyện rồi thì nhân vật Tràng cũng có gì mà phân tích, bà cụ Tứ cũng không có gì nhiều để nói. Họ chỉ giúp vợ Tràng nổi hơn, tô đậm thêm chủ đề và thông điệp tư tưởng của văn bản vốn đã chói sáng ở “thị”. Cái tên “Vợ nhặt” cho thấy vấn đề chính nằm ở “người vợ nhặt”. “Nhặt” là động từ chỉ hành động cúi xuống cầm vật bị đánh rơi lên. Vật được nhặt như thế thường bé nhỏ, chữ “nhỏ nhặt” chắc cũng từ nghĩa này. Tràng nhặt được vợ như nhặt được một vật gì bé mọn, ngẫu nhiên, chẳng có chút giá trị gì. Trong tên truyện, “nhặt” đã chuyển sang tính từ (như vợ đẹp, vợ xấu…) nhưng nghĩa thì vẫn thế: chỉ người vợ chẳng có giá trị là bao nhiêu. Thứ hai, không ai biết tên thị là gì. Ngay cả Tràng, người nhặt thị về làm vợ cũng không biết, bà cụ Tứ cũng không hỏi. Chắc họ nghĩ hỏi và biết cũng chẳng để làm gì. Kim Lân đã cố tình không đặt tên cho thị. Chi tiết không tên là tuyệt vời. Người ta ai sinh ra mà chẳng có tên, cho dù cái tên khó nghe như Trạch Văn Đoành, một nhân vật của Nam Cao, “nghe như súng thần công chọc vào lỗ tai” nhưng vẫn là tên. Tên người là dấu hiệu và bằng chứng về sự có mặt của cá nhân đó trên cõi đời này. Nên đứa trẻ vừa sinh ra là phải đặt tên, thậm chí được đặt tên từ khi còn trong bụng mẹ… Với vợ Tràng, thị không có tên, vô danh. Như là con người này không tồn tại, không có trên đời. Và người đời, kể cả những người thân nhất cũng không có nhu cầu biết tên của thị. Thị không bằng con vật, vì nhiều con vật còn có tên, thậm chí tên đẹp, tên hay. Thứ ba, thị vô gia cư, không người thân thích. Đành rằng nạn đói là chung cả thiên hạ. Nhưng với thị thì thật thê thảm. “Thị rách quá, áo quần tả tơi như tổ đỉa, gầy sọp hẳn đi, trên cái khuôn mặt lưỡi cày xám xịt chỉ còn thấy hai con mắt”. Việc thị theo không một người về làm vợ chỉ vì một câu hò vu vơ và mấy cái bánh đúc cho ta biết cái giá của thị rẻ đến thế nào. Nghe câu hò “thị ton ton chạy lại đẩy xe cho Tràng” cũng chỉ vì đói, tưởng được “ăn cơm trắng với giò”. Vừa nghe nói “Muốn ăn gì thì ăn” thế là “cắm đầu ăn một chặp bốn bát bánh đúc liền chẳng chuyện trò gì”. Chỉ thế cũng đủ biết tình cảnh thị khốn đốn, cơ cực ra sao. Cho đến khi “nhìn thị ngồi ngay giữa nhà” mà Tràng “vẫn ngờ ngợ như không phải thế”. Tràng ngờ ngợ vì “chỉ tầm phơ tầm phảo đâu có hai bận ấy thế mà thành vợ thành chồng”. Hóa ra hắn gặp may, lấy được vợ rẻ đến không ngờ, không tin là thật. Thứ tư, sau khi thành vợ chồng, Kim Lân tập trung tái hiện lại sự thay đổi của các nhân vật. Dường như tất cả đều mới mẻ, tươi tỉnh và rạng rỡ hẳn lên trong một sớm mai. Nhưng rồi lại rất nhanh chóng chìm trong u tối, tủi hờn trước thực tại đói quay đói quắt. Ông đặc tả bữa cơm đầu tiên khi có con dâu mới. Một bữa “chè Khoán” nhưng thực ra là cháo cám đắng chát, nghẹn bứ. Nhìn bát cháo cám “hai con mắt thị tối lại” nhưng vẫn “điềm nhiên và vào miệng”. Bi kịch ở đây chẳng khác gì tình cảnh “Kép Tư Bền”. Thứ năm, truyện hàm chứa nhiều ý nghĩa, đa chủ đề, nhưng theo tôi, âm hưởng chính cất lên vẫn là âm thanh thê thảm của cuộc sống tận cùng đói khổ; là tâm trạng nhức nhối, xót xa, cay đắng, tủi hờn về thân phận con người, nhất là người phụ nữ trong cái thời lam lũ, cùng quẫn ấy. Nếu xác định âm hưởng chính của thiên truyện như thế thì sẽ thấy thị là nhân vật chính rất đáng chú ý; cần cho học sinh phân tích, trao đổi để đánh giá đúng vị trí, vai trò của nhân vật ấy.

PGS.TS Đỗ Ngọc Thống