Giếng cổ kêu cứu!

Một trong các giếng cổ ở Gio An không còn hoạt động

Hệ thống 14 giếng cổ trên 5 ngàn năm tuổi ở xã Gio An, huyện Gio Linh (Quảng Trị) được Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ VH-TT&DL) xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia, theo quyết định số 08/2001/QĐ-BVHTT. Với nhiều trầm tích văn hóa đáng lưu giữ nhưng thời gian gần đây, các giếng này đã bị tác động của thiên nhiên, bàn tay con người và do sự lỏng lẻo trong công tác quản lý đang đứng trước nguy cơ xóa sổ…

Trầm tích ngàn năm

Với người dân xã Gio An, hệ thống giếng cổ không chỉ mang trầm tích văn hóa ngàn năm mà còn là mạch nguồn cung cấp nguồn nước sạch nuôi sống người dân nơi đây đời nối đời. Gio An nổi tiếng với loại rau xà lách xoong (rau liệt) góp phần ổn định kinh tế và chắp cánh ước mơ cho bao thế hệ học trò nơi đây cắp sách tới trường rồi thành đạt. Thống kê ở xã Gio An có 14 giếng cổ, bao gồm: Giếng Côi, Dưới, Búng, Trạng, Đào (thôn An Nha); giếng Gái 1, 2, Nậy (thôn An Hướng); giếng Tép, Ông, Bà, Gai (thôn Hảo Sơn); giếng Máng (thôn Long Sơn); giếng Pheo (thôn Tân Văn). Các giếng này đều nằm ở chân sườn các quả đồi đất đỏ bazan, các mạch nước ngầm mải miết chảy ra từ trong lòng những quả đồi này không một ngày ngưng nghỉ. Người xưa đã biết cách xây dựng, lắp ghép, kè các tảng đá thành những cái giếng phù hợp với từng địa hình, độ dốc để khai thác tối đa nguồn nước dùng cho sản xuất, sinh hoạt đồng thời là một công trình văn hóa nghệ thuật độc đáo mang dấu ấn của người Chăm trên mảnh đất này. Giếng ở đây được chia làm hai loại, đó là loại giếng có bể lắng và máng dẫn nước, loại còn lại người ta dùng những viên đá cuội xếp tròn chìm sâu tạo thành bể chứa nước. Tại nơi này, các nhà nghiên cứu còn phát hiện dấu tích sinh hoạt của thời kì kim khí với các loại rìu đá tứ giác trên chất liệu đá xanh. Các bậc cao niên kể rằng, từ thuở ấu thơ, họ đã quen với việc dầm mình tắm mát và theo chân cha mẹ đi trồng rau xà lách xoong ở các chân ruộng bên dưới những giếng nước này. Với người Gio An, giếng cổ là tài sản vật chất và tinh thần vô giá của họ.

Cha chung không ai khóc

Từ cuối năm 2014 đến nay, hầu hết các giếng ở đây đều trở nên khô cạn bất thường, không hoạt động được. Ông Lê Phước Hiếu, Trưởng công an xã Gio An cho biết, hệ thống 14 giếng cổ này đã được cơ quan chức năng đóng cọc xác định ranh giới, khuôn viên bảo vệ, nhưng bên ngoài khuôn viên người dân vẫn khai thác đá mồ côi rất rầm rộ. Việc số lượng đá mồ côi lớn bị khai thác đã trực tiếp tàn phá thảm thực vật xung quanh hệ thống giếng này, đất đai vì thế không còn khả năng giữ nước. Theo quan sát, thực tế hiện trên địa bàn xã Gio An, nhiều hoạt động khai thác đá mồ cồi đang diễn ra tràn lan. Cộng thêm mỗi khi có mưa lớn diễn ra khiến đất đai bị xói lở, lượng nước khổng lồ từ trên cao cùng với đất đai đổ dồn xuống khiến các giếng này bị bồi lấp và đứt gãy kiến tạo tự nhiên vốn có, khó khắc phục lại được nguyên trạng ban đầu. Một nguyên nhân khác, có thể mạch nước ngầm của các giếng đã bị tác động mạnh từ việc khai thác đá dẫn đến bị đứt, tắc mạch không hoạt động được.

Tuy nhiên còn có một nguyên nhân khác dẫn đến việc nguồn nước ngầm của các giếng này bị cạn kiệt là do công tác quản lý, bảo vệ di tích còn nhiều bất cập. Đơn cử như trước đây khi hệ thống 14 giếng cổ chưa trở thành di tích, mỗi khi chúng không may bị thiên tai tác động hỏng hóc, người dân trên địa bàn sẽ họp bàn, triển khai công tác sửa chữa để vừa bảo vệ được di sản của quê hương, đồng thời đảm bảo nguồn nước để phục vụ sinh hoạt và sản xuất cho bà con. Thế nhưng kể từ khi hệ thống 14 giếng cổ này trở thành di tích, nhất là từ sau khi trở thành di tích cấp quốc gia, với yêu cầu của các cơ quan chức năng liên quan, người dân địa phương đã tuyệt đối tuân thủ, không được sửa chữa hay làm thay đổi bất kỳ hiện trạng nào của giếng. Trong khi đó, các cơ quan quản lý hầu như ngoài việc đóng cọc làm chỉ dấu khuôn viên giếng cổ, họ rất hiếm thực địa kiểm tra các giếng. Khiến cho hệ thống giếng này nằm trong tình cảnh cha chung không ai khóc.

Bài, ảnh: Phan Vĩnh Yên

Nguy cơ giếng cổ thành phế tích

Trả lời câu hỏi về việc xác định nguyên nhân vì sao hệ thống giếng cổ không hoạt động được, lãnh đạo Ban quản lý di tích và danh thắng Quảng Trị cho rằng: Việc tìm ra nguyên nhân hệ thống 14 giếng cổ ở Gio An bị khô cạn bất thường, không hoạt động được cần sự vào cuộc tìm hiểu, nghiên cứu của các nhà khoa học(!)… Thiết nghĩ, nếu không có sự vào cuộc nhằm bảo tồn di tích cấp quốc gia này một cách có trách nhiệm của các ban ngành chức năng liên quan thì nguy cơ hệ thống giếng cổ hàng ngàn năm nay đối mặt với việc trở thành phế tích là điều hiển hiện trước mắt.