Hiểu đầy đủ bản chất của phương pháp dạy học tích cực

Sự lựa chọn, ra đời của mỗi phương pháp giáo dục, dạy học phụ thuộc vào mục đích giáo dục của mỗi thời đại, vào trình độ, phương thức của mỗi nền sản xuất. Mục tiêu của phương pháp dạy học tích cực do thời đại đòi hỏi thì đã rõ. Song, nội dung cụ thể và đặc biệt là lộ trình của phương pháp đó như thế nào thì các nhà lý luận dạy học hiện nay, kể cả trong và ngoài nước chưa khám phá được đầy đủ, chưa xây dựng được.

Xét theo vai trò của người dạy, người học thì các nhà lý luận gọi đây là phương pháp lấy người học làm “trung tâm” hay “làm gốc”. Còn xét theo yêu cầu của phương pháp thì bảo đó là phương pháp phát huy tính tự giác, tích cực, độc lập, sáng tạo của HS. Cả hai cách nói đó đều chung chung, mơ hồ, người dạy không rõ con đường (lộ trình) để đạt được mục tiêu, yêu cầu đó như thế nào nên rất lúng túng. Một số giáo viên giỏi ở các ngành học, bậc học hiện nay chỉ thực hiện được yêu cầu: phát huy tính tự giác, tích cực, độc lập của người học với việc xây dựng được một hệ thống câu hỏi theo kiểu chương trình hóa, còn yêu cầu bồi dưỡng, rèn luyện năng lực sáng tạo thì rất ít giáo viên làm được. Có chăng chỉ là sự sáng tạo theo kinh nghiệm trong những tình huống quen thuộc, cụ thể chứ chưa có được phương pháp luận của hoạt động sáng tạo nói chung, trong dạy học nói riêng. Trong khi đó sáng tạo lại là yêu cầu quan trọng, cốt lõi của phương pháp dạy học tích cực.

Sở dĩ có những bất cập trên là do chúng ta chưa khám phá được đầy đủ bản chất, chưa xây dựng được lộ trình của phương pháp dạy học tích cực. Sai lầm lớn nhất trong lý luận và thực tiễn dạy học của ta hiện nay là mới làm cho người học tiếp cận tài liệu học tập (TLHT) ở trạng thái tĩnh chứ chưa ở trạng thái vận động theo hệ thống. Tiếp cận ở trạng thái đó, người dạy, người học không thể khám phá được đầy đủ bản chất cũng như không nắm được quy luật vận động của vấn đề trong TLHT. Do tiếp cận TLHT ở trạng thái tĩnh nên nội dung là một hệ thống đóng (kín). Người học chỉ được thông hiểu, ghi nhớ và vận dụng. Cung cách đó vô hình trung đã biến TLHT xơ cứng, thầy trò không được phép sửa chữa, thay đổi. Trong khi đó xu hướng của nền giáo dục hiện đại phải là một hệ thống mở – mở ở tất cả các thành tố cấu thành quá trình giáo dục, dạy học: từ mục đích, nội dung, phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức cho đến cả khâu đánh giá kết quả… Cũng do quá trình dạy học hiện nay chỉ làm cho người học tiếp cận TLHT ở trạng thái tĩnh nên không thể bồi dưỡng năng lực sáng tạo cho người học trong quá trình dạy học được. Bởi vì theo quan điểm cấu trúc hệ thống thì mọi sự vật hiện tượng từ vi mô, đến vĩ mô, từ tự nhiên, đến xã hội và tư duy đều có cấu trúc hệ thống. Tính hệ thống phản ánh trình độ phát triển của chính sự vật, hiện tượng. Từ đây chúng ta suy ra: Sáng tạo là việc tạo ra một hệ thống cấu trúc mới từ các thành phần cấu trúc của các sự vật hiện tượng tương ứng đã có. Đó có thể là sự thêm, bớt, thay đổi cấu trúc của sự vật hiện tượng cũ hay tạo ra một sự vật hiện tượng hoàn toàn mới từ sự tổng hợp các bộ phận của những sự vật hiện tượng tương ứng đã có. Ví dụ: Hình tượng con rồng là kết quả của trí tưởng tượng sáng tạo hoàn toàn mới. Nó không có trong hiện thực. Nhưng nếu tách từng bộ phận trên cơ thể nó ra thì đầu nó giống đầu sư tử, mình giống mình trăn, rắn, vảy giống vảy cá, chân giống chân cá sấu, thằn lằn…

Để cuộc vận động đổi mới phương pháp dạy học theo phương pháp tích cực đạt kết quả, cần làm cho người dạy hiểu đầy đủ bản chất và nắm vững lộ trình của phương pháp đó. Về bản chất của phương pháp tích cực ngoài những dấu hiệu mà ta đã biết là làm cho người học: tự giác, tích cực, độc lập, sáng tạo trong việc chiếm lĩnh tri thức thì điều quan trọng cần biết thêm là việc tiếp cận TLHT phải từ trạng thái tĩnh rồi chuyển sang trạng thái vận động theo hệ thống. Đồng thời có sự phê phán khách quan với TLHT về cấu trúc, nội dung theo logic vận động hợp lý, tối ưu và theo một cấu trúc toàn vẹn cho vấn đề.

Vũ Duy Yên (Trường CĐSP Thái Bình)