Độc đáo làng giếng cổ Bá Hiến

Những giếng nước trong vắt, đầy ắp quanh năm, với bốn tang giếng bằng đá vuông vức trơ gan cùng tuế nguyệt đã hơn 600 năm… Đó là nét độc đáo của 13 chiếc giếng cổ nằm rải rác tại xã Bá Hiến, huyện Bình Xuyên, Vĩnh Phúc.

Chiếc giếng cổ thuộc cụm đình chùa Giao Sam, thôn Thích Chung

Đường đến xã Bá Hiến gợi cho chúng tôi ít nhiều tò mò về vùng đất bí ẩn này. Từ khu du lịch hồ Đại Lải, rẽ ngang theo lối tắt, qua một cây cầu nhỏ chỉ đủ dắt chiếc xe máy hay xe đạp là sang đất Bá Hiến.

Cảnh vật nơi đây còn đậm chất dân dã của một làng Việt cổ, là những căn nhà cấp bốn xây bằng đá ong đã ngả màu vàng phếch, những đống rơm cao như cây nấm khổng lồ, những bụi tre làng xanh mướt… Đặc biệt hơn cả là những giếng nước nằm rải rác trên những khoảnh đất rộng của làng.

Được sự chỉ dẫn của người dân, chúng tôi tìm đến cụm di tích đình chùa Giao Sam, thôn Thích Chung, nơi có chiếc giếng vuông cổ còn nguyên vẹn. Một bà lão qua đường kể: “Không rõ giếng xây dựng từ khi nào, chỉ nghe các cụ kể lại từ khi có chùa Giao Sam thì đã có giếng rồi!” (nghĩa là đã hơn 600 năm).

Chiếc giếng cổ nguyên bản hướng về phía cánh đồng thôn Thích Chung – Ảnh: Tiến Thành

Con đường tắt để sang đất Bá Hiến – Ảnh: Tiến Thành

Giếng cổ phía đông thôn Thiện Chi đã được cải tạo thành hình tròn, nhưng vẫn giữ nguyên bốn khối đá sa thạch – Ảnh: Tiến Thành

Bá Hiến, xưa có tên là tổng Bá Hạ, thuộc huyện Bình Lục, Vĩnh Phúc, là một làng cổ thuần nông. Theo thống kê trong toàn xã, hiện tính toàn bộ giếng cổ (còn nguyên bản hoặc đã bị vùi lấp, sụt lở) thì có khoảng 30 chiếc, tập trung ở bốn thôn Bá Hương, Thích Chung, Thiện Chi, Quang Vinh. Trong đó, có năm giếng còn nguyên bản, tám giếng hiện nay đã và đang được sửa sang, được các hộ gia đình lấy nước phục vụ sinh hoạt hằng ngày.

Đi một vòng quanh miệng giếng có thể thấy vô số những điều kỳ thú. Trước hết là những hình sóng lượn trên các tấm đá làm miệng giếng (còn gọi là tang giếng) mà các cụ cao niên của thôn cho biết đó là các dấu tích của việc mài dao kiếm từ hàng trăm năm. Là những chữ Nho mềm mại, tinh xảo được tạc khắc trên tang giếng lấm tấm phủ rêu.

Độc đáo hơn so với giếng đá ở các vùng quê Bắc bộ, tang giếng cổ được ghép bởi bốn phiến đá sa thạch hình chữ nhật màu xanh và vàng xám xếp khít dựng đứng bằng cách cắt vát và tạo lỗ mộng liên kết, dài khoảng 1,5m, rộng khoảng 1m, mà không cần đến vôi vữa. Nhìn gần, chiếc giếng tưởng chừng nằm độc lập, chỉ hướng về phía cánh đồng nhưng từ xa lại thấy một phối cảnh đậm chất thôn dã với cây đa – giếng nước – sân đình.

Dẫn chúng tôi tận mắt chứng kiến những giếng cổ, ông Dương Thành Khuy, trưởng thôn Thiện Chi, cho biết những giếng đá còn sót lại hiện nằm rải rác ở bốn thôn: Thích Chung, Vinh Quang, Thiện Chi và Bá Hương. Các giếng ở đây đều có niên đại từ thời Hồng Đức Nhị Thập Nhất Niên (năm 1491). Theo ông Khuy, sở dĩ người dân Bá Hiến biết rõ tuổi đời các giếng cổ vì ba năm trước đã có các đoàn cán bộ của Viện Hán Nôm tới khai quật và nghiên cứu.

Những hình sóng lượn trên tang giếng mà các cụ cao niên cho biết đó là dấu tích của việc mài dao kiếm từ hàng trăm năm – Ảnh: Tiến Thành

Khối đá đen có những vết lồi lõm tựa nếp nhăn được tìm thấy dưới đáy giếng cổ vẫn còn chứa nhiều bí ẩn chưa được giải mã – Ảnh: Tiến Thành

Những dòng chữ Nho vuông vức trên tang giếng ghi lại mốc lịch sử xây dựng giếng cổ tại Bá Hiến – Ảnh: Tiến Thành

Nhờ sự chỉ dẫn nhiệt tình của ông Khuy, chúng tôi lần lượt được chiêm ngưỡng những giếng cổ ứng với bốn hướng đông, tây, nam, bắc của thôn Thiện Chi. Một điểm trùng khớp của các giếng là phần dưới tang giếng đều được thiết kế hình tròn, được tạo bởi những viên đá cuội lớn xếp chồng khít trông rất đẹp mắt.

Điển hình, tang giếng cổ nhà ông Dương Văn Lại còn ghi lại nguyên vẹn dòng chữ "Hồng Đức Nhị Thập Nhất Niên Canh Tuất Thập Nguyệt Tam Thập Nhật khởi tạo". Giếng này nằm ở phía tây thôn Thiện Chi và được coi là nguyên bản, so với nhiều giếng cổ đã bị cải tạo thành hình tròn hay bị chôn lấp. Bà Dương Thị Tẻo, vợ ông Lại, còn cho biết vào mùa khô các giếng đào, giếng khoan trong thôn đều cạn trơ đáy, riêng giếng cổ của gia đình vẫn đầy ắp nước!

Câu chuyện về giếng cổ hơn 600 tuổi vẫn còn nhiều bí ẩn và trăn trở khi lúc ra về, ông Khuy bật mí về một khối đá đen đặc có nhiều vết lồi lõm tựa như nếp nhăn, được tìm thấy dưới đáy giếng cổ. Ông Khuy kể sau lần khai quật hai giếng cổ, dân làng đã tìm thấy trong mỗi giếng một khối đá tương tự bên cạnh hàng trăm viên đá cuội. Chỉ tiếc đến nay, những bí ẩn về khối đá này vẫn là một câu hỏi cần sự giải mã từ các nhà khoa học…