Di tích kêu cứu: Bài 2: Tìm dấu tích Phật viện Đồng Dương

Theo sử sách ghi lại, năm 875 vua Chăm Indravarman II  đã cho xây dựng một tu viện Phật giáo và đền thờ vị Bồ tát bảo hộ cho vương triều Laksmindra Lokesvara Svabhayada. Qua nội dung các biên ký còn lại cũng như các tác phẩm điêu khắc đặc sắc ở Đồng Dương cho thấy, đây là một di tích văn hóa – lịch sử và tôn giáo quý hiếm. Năm 1901, L.Finot, một học giả người Pháp, đã công bố việc phát hiện 229 hiện vật ở Đồng Dương, trong đó có một tượng Phật bằng đồng cao 108cm mang đậm các yếu tố nghệ thuật Ấn Độ. Một năm sau đó, H.Parmentier đã khai quật di tích Đồng Dương, ông đã tìm thấy nhiều tác phẩm điêu khắc quý giá. Theo H.Parmentier, toàn bộ khu đền thờ chính và các tháp nằm lân cận phân bố trên một trục từ Tây sang Đông, dài khoảng 1.300m. Khu đền thờ chính nằm trong một khu vực hình chữ nhật, dài 326m, rộng 155m gồm có ba nhóm kiến trúc được phân cách nhau bởi những bờ tường xây bằng gạch, bao gồm tu viện Phật giáo (Vihara) với pho tượng Thích Ca ngồi trên ghế, hai bàn tay đặt trên đầu gối, kiểu giống như vua Champa ngồi trên ngai vàng, nhiều tượng thần bảo vệ giáo luật của đạo Phật trên những bệ đá. Ở nhóm tháp giữa là ngôi nhà dài có bốn pho tượng Hộ pháp (Dvarapala) cao khoảng 2m, là những tác phẩm gây ấn tượng mạnh trong nghệ thuật điêu khắc Champa. Trên các công trình kiến trúc còn có các trụ ốp tường được chạm những hoa văn cành lá cách điệu, đó là loại hoa văn đặc trưng của phong cách Đồng Dương. Trong đền thờ chạm trổ những cảnh sinh hoạt trong cung đình, một số cảnh trích đoạn về cuộc đời của Phật Thích Ca…

Đến năm 1978, nhân dân địa phương tìm thấy một pho tượng Bodhisattva (Bồ Tát) bằng đồng thau, cao 114cm, ở gần khu đền thờ chính. Nhân vật trong tư thế đứng thẳng; tóc được búi lại thành hình chóp (jata) trên chóp chạm một tượng Phật A-di-đà; gương mặt nữ thần nghiêm nghị. Thân trên để trần với bộ ngực căng tròn; thân dưới quấn một xà rông dài đến mắt cá, có nhiều nếp lượn cong tạo vẻ mềm mại. Hai tay nữ thần cầm hoa sen (đã bị gãy mất) hướng ra phía trước. Theo các nhà nghiên cứu, đây là pho tượng Bồ Tát Laksmindra Lokesvara, là tượng đồng lớn nhất của nghệ thuật Champa, và là một trong những tượng đồng quan trọng bậc nhất của vùng Đông Nam Á. Những tác phẩm điêu khắc của thời kỳ này mang những yếu tố của Phật giáo Đại thừa ở phương Bắc, kết hợp với nghệ thuật Ấn Độ giáo, cùng với sự sáng tạo độc đáo của những nghệ nhân bản địa, đã hình thành nên phong cách Đồng Dương nổi tiếng trong nghệ thuật Champa từ giữa đến cuối thế kỷ IX.

Từ thị trấn Hà Lam, chúng tôi chạy xe máy gần nửa tiếng đồng hồ mới đến xã Bình Định Bắc. Trên suốt chặng đường, hỏi Phật viện Đồng Dương ai cũng biết. Điều đó, chứng tỏ trong tâm thức của mỗi người dân ở đây sự hiện diện của Phật viện này là có thật. Thế nhưng, phải vòng vèo mất cả tiếng đồng hồ thì chúng tôi mới tìm đến khu rừng, nơi những người chỉ đường bảo rằng Phật viện nằm trong đó. Trước mắt chúng tôi là cả một khu rừng keo lá tràm um tùm, tối mịt. Một đồng nghiệp tỏ ra nghi ngờ: “Phật viện đâu nằm trong rừng ni? Chắc họ chỉ nhầm”.

Vạch những bụi cây um tùm men theo con đường nhỏ xíu đầy gai góc, chúng tôi tiến vào khu rừng trong sự ớn lạnh vì sợ rắn rết. Hơn 30 phút lạc vào “mê cung” chúng tôi đành bó tay vì không tìm đâu ra “cái tháp màu đen đen, được chống đỡ bởi những cây gỗ” như lời người dân ven đường cho hay trước đó. Phải đến lần thứ ba, chúng  tôi mới vạch được cây cối, tìm ra tháp Sáng – dấu tích còn lại duy nhất của Phật viện Đồng Dương. Trước mắt chúng tôi là một hình khối cao khoảng 5 mét, rộng 3 mét meo mốc, đen sì; tường gạch nham nhở được chống đỡ bởi những cây gỗ đã mục gốc. Xung quanh tháp Sáng những bụi dây leo, những tán bạc hà, keo lá tràm đang lấp dần Phật viện.

Ông Trương Văn Việt, Chủ tịch UBND xã Bình Định Bắc cho hay, Phật viện Đồng Dương được công nhận di tích cấp quốc gia vào năm 2001. Thế nhưng, trở lại Đồng Dương bây giờ, trước mắt chúng tôi giờ chỉ còn phế tích. Những cây cột chèo chống di tích được chính quyền xã dựng nhằm hạn chế sự tan rã của tường gạch được dựng cách đây tám năm cũng đã mục nát. Không người quản lý, hàng ngàn viên gạch cổ bị người dân lấy từ các tháp về xây nhà, làm sân. Bên cạnh đó, có không ít kẻ đào tìm cổ vật cũng ngày đêm rình rập, chờ cơ hội tìm vận may. Điều này càng làm cho tháp Sáng có nguy cơ bị sụp đổ và những hiện vật của Phật viện tiếp tục bị “chảy máu”…

 

Bài 3: Ngậm ngùi thành Tân Sở