Dạy thực nghiệm: Khó không?

Do đó, giáo viên khi dạy bài mới cần có thí nghiệm, cần cho học sinh được thực nghiệm.

Cách làm rất đơn giản: Lấy một chai nhựa hoặc một cái lon rỗng, đục một số lỗ trên thành, có vị trí cao thấp khác nhau rồi ấn vào một cái xô nước. Nhìn vòi nước tràn vào chai (hoặc lon) có thể xác định được áp lực của nước: Vòi ở các lỗ phía dưới (thấp) sẽ mạnh hơn vòi phía trên, tức là áp lực nước ở phía dưới xô nước sẽ mạnh hơn phía trên vì chứa thể tích nước nhiều hơn. Hoặc có thể làm ngược lại: Đổ nước vào một cái chai đã được đục một số lỗ trên thành và nhìn nước chảy ra; vòi nước sẽ càng mạnh hơn ở phía thấp của chai…

Hay khi học về lực đẩy Archimedes, thả một vật vào nước hoặc khí thì vật đó chiếm một khoảng không có thể tích bằng thể tích vật thể chiếm chỗ trong chất này. Lực đẩy Archimedes lý giải vì sao ghe thuyền và khinh khí cầu nổi lên. Nhưng học sinh có thể hình dung thế nào về điều này đây? Rất đơn giản: Đặt một ly nước đầy vào một cái đĩa, sau đó nhẹ nhàng bỏ vào ly một cục nước đá, nước trong ly sẽ tràn ra đĩa, có thể tích đúng bằng phần thể tích của cục nước đá chìm trong ly nước. Đây là mẹo để Trạng Lường Lương Thế Vinh cân voi trong giai thoại nổi tiếng, khi mà chưa có dụng cụ để cân được vật nặng hàng tấn…

Đó là vài thí dụ để thấy rằng có dạy thực nghiệm giáo viên mới tạo ra sự hứng khởi, hấp dẫn trong giờ học, từ đó giúp phần trình bày dễ hiểu hơn, thuyết phục hơn; có học thực nghiệm học sinh mới có thể hiểu bài đầy đủ, nhớ lâu, thấy bài học thực tế hơn, sống động và có ích hơn. Các môn khoa học thường thức, toán (bậc tiểu học), vật lý, hóa học, sinh học, địa lý, hình học… (bậc THCS và THPT) đều có thể áp dụng các bài học thực nghiệm.

Chẳng hạn, ở tiểu học, khi giảng về hiện tượng ngày và đêm, có thể dùng một quả địa cầu và một ngọn đèn, khi soi quả địa cầu về phía ngọn đèn (theo một góc thích hợp) thì phần gần ngọn đèn sẽ sáng hơn, xem như phần đó là ngày, phần còn lại là đêm; và khi xoay quả địa cầu, phần bề mặt có ngàysẽ di chuyển dần về đêm. Hay khi học các đại lượng đo lường có thể tiến hành đo ngay các vật trong lớp: Đo chiều cao, chiều dài, chiều rộng của bàn, ghế, quyển vở… từ đó giúp học sinh hình dung độ dài của mét, đềximét, xăngtimét… là như thế nào, có thể “ướm” bằng gang tay, sải tay, bước chân ra sao. Hay học cách ứng dụng tam giác đồng dạng để tính toán chiều cao một cái cây ở THCS, hoàn toàn có thể thực nghiệm bằng cách đo bóng thông qua việc tạo bóng bằng đèn (nến), từ đó có thể đem ứng dụng ở ngoài trời khi đo bóng do mặt trời tạo nên.

Cũng như vậy, học về hiện tượng bay hơi, tìm hiểu về chất dầu trong quả (hạt), sự ăn mòn của axít, sự bão hòa của chất tan trong dung môi… đều có thể tiến hành thực nghiệm ngay trong lớp học, cả ở nông thôn lẫn thành thị. Ví dụ khi tìm hiểu về hiện tượng bay hơi để lý giải vì sao quần áo phơi nơi có nắng hoặc nơi có gió đều khô thì có thể dùng một cái đĩa nước, bỏ vào đó một lượng muối, rồi đem phơi nắng hoặc để trước quạt cho khô; trong một thời gian nhất định, lượng nước trong đĩa bay hơi hết ta thu lại được lượng muối đúng bằng số muối đã hòa tan trước đó…

Có sự khác biệt giữa thực nghiệm và thí nghiệm. Thực nghiệm có tính chất như một trò chơi của cả giáo viên và học sinh nhằm tìm hiểu một hiện tượng, một ý kiến hoặc chứng minh, kiểm chứng một hiện tượng, một ý kiến. Còn thí nghiệm cũng nhằm tìm hiểu, nghiên cứu, chứng minh, kiểm tra một hiện tượng, một giả thiết, một ý kiến nhưng bằng những phương pháp, cách thức có tính “chính quy”, tức là phải đảm bảo an toàn theo các quy tắc khoa học nhất định. Nói cách khác, thực nghiệm là cách để làm nhẹ đi hoặc đơn giản hóa các thí nghiệm, kiểu vừa chơi vừa học, còn thí nghiệm là hình thức học tập nghiêm túc. Do đó, trong một số trường hợp, khi không có đủ điều kiện để tiến hành thí nghiệm thì vẫn có thể dùng thực nghiệm trong bài học nhằm nâng cao chất lượng bài học đó.

Tiếc rằng với số môn và nội dung học quá nhiều như hiện nay, thời gian dành để truyền đạt kiến thức choán gần hết thời gian học nên cả thực nghiệm và thí nghiệm ở nhiều lớp, nhiều trường còn rất hạn chế. Nhìn về hiện tượng, đó chính là sự “học chay” nhưng nhìn về bản chất, đó chính là học lý thuyết suông. Nên học sinh phải học rất nhiều nhưng nắm vững các kiến thức không được bao nhiêu và các kiến thức đó cũng khó cho thấy là thực sự thiết thực với cuộc sống khi chưa được kiểm chứng cụ thể. Phải chăng chìa khóa để nâng cao chất lượng giáo dục chính là ở đây, khi giáo dục phải giải quyết thiết thực nhu cầu của cuộc sống, từ điều đơn giản đến điều phức tạp, chứ không phải tạo nên những “con vẹt” đọc ro ro những điều trong sách mà không hiểu, không biết bao nhiêu về chúng?

Nguyễn Minh Hải