Tủ thờ Gò Công qua dòng chảy thời gian

Làng nghề truyền thống tủ thờ Gò Công tọa lạc tại ấp Ông Non, xã Tân Trung, huyện Gò Công Đông, tỉnh Tiền Giang, cách TP. Mỹ Tho 40km về hướng đông và cách TP.HCM 60km về hướng đông nam. Trong những năm đầu thế kỷ 17, theo dòng người từ phương Bắc xa xôi lần bước vào phương Nam mở cõi, lập nghiệp, những bàn tay khéo léo, tinh xảo của thầy, thợ đất Bắc tạo dựng nên tủ thờ mang đậm đường nét hoa văn cội nguồn đất Tổ. Làng nghề tủ thờ Gò Công hiện có khoảng 200 hộ gia đình nối nghiệp tổ tiên.

Theo ông Ba Đức (đời thứ 5 trong gia đình) gốc Bắc kể lại, cụ ông Nguyễn Văn Non (ngày nay có ấp Ông Non, xã Tân Trung, thị xã Gò Công) là người khai sinh tủ thờ Gò Công. Đến nay tủ thờ Gò Công đã có 6 đời lần lượt là ông Nguyễn Văn Non, Nguyễn Thanh Hùng, Nguyễn Kim Chung; Ngô Tấn Đức (tức cha ông Ba Đức) cùng người cậu là ông Nguyễn Thanh Hùng và thế hệ con ông Ba Đức bây giờ. Ông Ba Đức cho biết, vào đời cụ ông Nguyễn Văn Non và Nguyễn Thanh Hùng, do phải khai phá tạo dựng đất lập nghiệp và một phần do chiến tranh nên tủ thờ kết cấu còn rất đơn sơ, chân vuông thấp, đường nét hoa văn đơn giản. Đến đời cụ cố Nguyễn Ngọc Hải đã được kết nối thêm 3 trụ đứng. Chất liệu gỗ lúc bấy giờ chỉ dừng lại ở gỗ tạp hoặc cây nhóm 3, 4 ngày nay. Về sau này, cụ nội, ngoại của chúng tôi, ông thợ cả Năm Chung (Nguyễn Kim Chung) đã thay đổi mặt trụ lên 5 trụ, 7 trụ và tiếp tục thay đổi mặt gỗ nâng chất lượng tủ thờ bằng các dạng mộc nhóm 1 (gõ đỏ, cẩm lai, gỗ mun) đáp ứng được phần nào thị hiếu khách hàng…

Đến đời thứ 5 (tức đời ông Ba Đức ngày nay), tủ thờ lần lượt nâng lên 19 rồi 21 trụ ôm và 21 trụ rời. Tủ 21 trụ ôm hoặc trụ rời là loại tủ lớn nhất hiện nay. Vào thời điểm này, mẫu mã hoa văn, chi tiết được cải tiến liên tục nhưng về cơ bản không thay đổi mặt chính diện (tròng, xương kiếng, đũa). Mặt chính diện được cẩn, khảm bằng ốc xà cừ, ốc trai với nhiều kiểu mẫu mang đậm nét truyền thống phương Đông. Theo những người cố cựu ở làng nghề, chiếc tủ thờ Gò Công được đóng theo lối cách tân, mặt tủ cẩn đá mài do một người thợ tên Nhâm tại ấp Ông Non thực hiện vào năm 1936. Tiếng lành đồn xa, khắp nơi tìm đến đặt hàng, từ đó ông mở thêm cửa hàng đóng tủ thờ ở số 350B, đường Quai de Belgique, Sài Gòn.

Điểm khác biệt độc đáo so với tủ thờ của các địa phương khác như Hố Nai (Đồng Nai), Bình Dương, Tây Ninh… là tủ thờ Gò Công không đóng bằng đinh, vít mà chỉ sử dụng mộng và chốt. Đặc biệt chỉ sử dụng gỗ nhóm 1, 2 như cẩm lai, gõ, căm xe, thao lao, mun…

Nếu như trước đây tủ thờ Gò Công chủ yếu cẩn bông dâu thì nay đã phát triển hơn, cẩn cả chân quỳ, kiếng cửa. Tủ cẩn có hai loại gồm cẩn loại ốc thường và cẩn xà cừ. Cẩn, khảm (hoa văn) là khâu quan trọng nhất để làm tăng thêm phần sang trọng, giá trị lịch sử. Qua thời gian, ít nhiều chiếc tủ thờ Gò Công đã cách tân nhưng vẫn giữ những nét đặc trưng vốn có bao đời. Từ quy trình làm ra những món đồ phải theo trình tự, bắt đầu từ các công đoạn làm khuôn tộ, khuôn thùng, sau đó đến mé hông, khuôn cửa tiền, chân quỳ và sau cùng là chỉ đắp. Cửa tiền tủ thờ Gò Công thường cẩn bách tiên kỳ thú (rồng, phụng, cá…). Ở tròng tủ cẩn Nhị thập tứ hiếu (là một tác phẩm văn học Trung Quốc kể lại sự tích 24 tấm gương hiếu thảo do Quách Cư Nghiệp biên soạn). Dàn trụ (chỉ) đứng ở giữa tủ cẩn ba ông Phước, Lộc, Thọ. Và cái riêng, không thể lẫn vào đâu được là ở mỗi bìa cẩn Mai-lan-cúc-trúc và chân quỳ cẩn mai hóa long (rồng) rất sắc nét.

Tủ thờ Gò Công nổi tiếng với những gia đình có trên 300 năm làm nghề truyền thống như Ba Đức, Chín Trụ, Tư Tùng, Nga Ni, Tuấn Khanh… ở ấp ông Non và ông Cai, xã Tân Trung. Để thời gian sử dụng được lâu dài, các loại gỗ như gõ, cẩm lai, mun được phân chia, lựa chọn kỹ lưỡng. Gỗ xẻ theo quy cách sau đó đem phơi hoặc sấy để tránh tình trạng gỗ bị co giãn. Độ tinh xảo của tủ thờ Gò Công còn thể hiện qua kỹ thuật chạm, khắc gỗ công phu, tỉ mỉ. Góp phần tạo nên nét tinh xảo, trang nghiêm của tủ thờ, công đoạn cẩn, khảm là một công đoạn cực kỳ quan trọng. Khi cẩn, khảm những điển tích cổ được thực hiện theo yêu cầu của khách hàng dựa trên mẫu mã truyền thống có sẵn. Điển tích cổ thể hiện trên tủ thờ Gò Công rất phong phú. Về lịch sử có mẫu Đền Hùng, Lăng Bác, Chùa Một Cột… Về văn hóa phương Đông với các mẫu hoa Mai-lan-cúc-trúc, Long-lân-quy-phụng, Nhị thập tứ hiếu, Ngũ triều danh mục…

Hiện nay, giá chiếc tủ thờ Gò Công dao động từ 15 đến 200 triệu đồng. Không chỉ phục vụ trong nước mà tủ thờ Gò Công còn chinh phục trời Tây với mỗi tháng hàng trăm chiếc đến các nước như Mỹ, Canada, Úc… Ông Ba Đức cho biết: “Khách hàng nước ngoài đánh giá cao hoa văn sắc sảo và độ bền của tủ thờ Gò Công”. Làng nghề truyền thống tủ thờ Gò Công tự hào đã đạt nhiều giải thưởng lớn ở các hội chợ triển lãm. Đặc biệt, tủ thờ Gò Công đã đạt được huy chương vàng tại Hội chợ triển lãm hàng tiểu thủ công nghiệp Giảng Võ – Hà Nội năm 1984. Tủ thờ Gò Công cũng đã được đặt trang trọng ở đền thờ Vua Hùng, đền thờ Bác tại Làng Sen, Nam Đàn, Nghệ An…

Ngày nay, nhiều công đoạn được làm bằng máy móc hiện đại, song để giữ nét đặc trưng, trang nghiêm của tủ thờ truyền thống, những chi tiết tạo nét đặc sắc, tinh xảo ở giai đoạn cuối vẫn làm theo phương pháp thủ công.