Vừa qua, GS. Trần Đình Sử gọi điện cho tôi, một mặt thầy khẳng định hướng đi của việc dạy học văn theo chương trình mới là đúng; đồng thời nêu ra một số quan niệm và hiện tượng dạy học văn chưa đúng. Tôi lắng nghe và thấy rất đồng tình với băn khoăn của thầy – một người đã 86 tuổi vẫn canh cánh vì việc dạy và học văn trong nhà trường.
Tôi muốn nêu lại đôi điều để các thầy cô giáo tham khảo, điều chỉnh cách dạy học ngữ văn của mình nếu thấy những điều sau đây là đúng.
Thứ nhất, quan niệm dạy học phát triển năng lực ngữ văn chưa đúng. Hiện nay nhiều giáo viên quan niệm năng lực trong môn ngữ văn là biết làm, biết vận dụng thực hành… là chính nên bỏ qua việc trang bị, nhắc nhở học sinh trau dồi kiến thức.
Đúng là năng lực đòi hỏi người ta biết làm, biết vận dụng, nhưng với môn ngữ văn nói riêng cũng như các môn học nói chung, nếu không có kiến thức thì không thể làm có hiệu quả, không làm tốt được. Học sinh có năng lực ngữ văn vừa phải có kiến thức, bao gồm kiến thức về tác giả, tác phẩm, về lý luận văn học và lịch sử văn học…, vừa phải biết vận dụng những kiến thức ấy vào việc hiểu, cảm thụ, phân tích tác phẩm văn học và biết viết văn bản, biết làm ra bài văn của chính mình. Học sinh không đọc tác phẩm, không thuộc, không nhớ nhiều thơ văn trong đầu thì lấy gì mà vận dụng thực hành? Lấy gì mà viết, mà liên hệ, so sánh, nhận xét, đánh giá các giá trị văn học của một tác phẩm? Việc chống học tủ, học vẹt là chống cách học máy móc, học thuộc để khi đi thi chép lại văn mẫu. Khác hẳn với việc muốn học tốt, học giỏi văn thực sự không thể không đọc, không nhớ những câu thơ, bài thơ, những áng văn hay. Không chỉ một vài bài, vài ba câu mà là thuộc rất nhiều, nhớ càng nhiều càng tốt. Đó không chỉ là biểu hiện của tình yêu, sự say mê văn chương mà còn là biểu hiện của người có năng lực ngữ văn. Đọc và thuộc thơ, văn chính là chuẩn bị chất liệu để xây dựng, tạo ra sản phẩm; chuẩn bị bột để “gột nên hồ”.
Đương nhiên có vật liệu rồi phải biết cách (cách đọc, cách viết) cùng với sự rung động của tâm hồn mỗi người thì mới tạo ra sản phẩm tốt.
Thứ hai, coi nhẹ, bỏ qua các tác phẩm trong sách giáo khoa. Một số giáo viên quan niệm do kiểm tra đánh giá không lấy lại các văn bản – tác phẩm đã học nên thường coi nhẹ việc yêu cầu học sinh học nghiêm túc các văn bản trong sách giáo khoa, thậm chí không dạy một số tác phẩm. Đây là một sai lầm. Vì trước hết các văn bản trong sách giáo khoa là những văn bản tiêu biểu cho thành tựu văn học dân tộc và thế giới, rất hay và đúng thể loại, đã được các tác giả sách tuyển chọn. Nếu không lấy các văn bản trong sách giáo khoa thì làm thế nào để dạy cho học sinh cách đọc hiểu? Hơn nữa, các đề kiểm tra thường xuyên, thậm chí kiểm tra định kỳ vẫn có thể ra lại các tác phẩm đã học; điểm đánh giá quá trình vẫn có giá trị trong việc xét lên lớp và tốt nghiệp.
Lấy tác phẩm ngoài sách giáo khoa vừa khó chọn được văn bản phù hợp, khó bảo đảm các tiêu chí, vừa khó xây dựng được một hệ thống câu hỏi đọc hiểu như sách giáo khoa. Việc dựa vào các văn bản tự tìm để mong trúng đề thi sau này là một ảo tưởng, làm sao dạy hết tất cả các văn bản có thể ra đề được?
Thứ ba, thiên lệch trong việc dạy đọc hiểu hình thức thể loại. Dạy đọc hiểu văn bản, viết bài phân tích và cảm thụ tác phẩm văn học đương nhiên cần chú ý đặc điểm thể loại. Nhưng nếu chỉ tập trung vào các yếu tố hình thức thuần túy của thể loại thì không ổn. Bản thân chương trình cũng nêu lên các yêu cầu cần đạt về nội dung, hình thức và liên hệ, so sánh, kết nối. Có nghĩa là dạy đọc hiểu cần thông qua hình thức thể loại, nhưng cái đích cuối cùng phải giúp học sinh hiểu ra nội dung sâu sắc, tư tưởng cao đẹp, nhân văn được hàm chứa trong mỗi văn bản.
Dạy đọc hiểu không chỉ giúp học sinh nhận ra các yếu tố hình thức độc đáo mà còn hiểu được tác dụng của hình thức ấy trong việc biểu đạt nội dung tư tưởng của tác phẩm. Cuối cùng học sinh biết rung động và hiểu ra, vỡ ra được thông điệp và bài học nhân sinh, ý nghĩa nhân văn của tác phẩm, để biết ứng xử cho đẹp trong cuộc sống chứ không chỉ nhận biết ra được mấy yếu tố của hình thức thể loại.
Thứ tư, “khoán trắng” cho học sinh tự đọc và tự tiếp nhận. Một số giáo viên lấy lý do dạy đọc hiểu là học sinh phải làm, phải thực hành, phải tự khám phá để “khoán trắng” cho các em tự đọc và tự tìm hiểu trong giờ dạy đọc hiểu văn bản. Đó cũng là biểu hiện không đúng.
Trong dạy đọc hiểu, vai trò của giáo viên vẫn hết sức quan trọng. Trước hết ở việc tìm hiểu thật kỹ văn bản sẽ hướng dẫn học sinh đọc. Giáo viên không hiểu văn bản thì làm sao hướng dẫn học sinh cách đọc hiểu văn bản ấy. Sau khi hiểu văn bản, giáo viên cần có phương pháp sư phạm phù hợp để tổ chức giờ học theo hướng phát triển năng lực cho học sinh. Giờ đọc hiểu là sự cộng tác làm việc giữa thầy và trò, thầy đưa ra các chỉ dẫn sư phạm, các nhiệm vụ và trò thực hiện. Trong khi thực hiện bằng hiểu biết và sự từng trải của mình, thầy cô cần nêu lên những gợi mở, tham gia bình luận, giảng giải đúng lúc, đúng chỗ để giúp học sinh vỡ ra, nâng cao hơn kết quả cảm thụ và hình thành cách thức đọc hiểu, phân tích, nhận xét và đánh giá văn bản một cách khoa học. Cũng có nghĩa là trong giờ đọc hiểu giáo viên cần kết hợp với kỹ thuật “giảng văn” một cách hài hòa, hợp lý để giờ học vừa có chất văn, vừa đạt được mục tiêu phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh qua thực hành.
Trong giờ đọc hiểu giáo viên phải là cầu nối, là sợi dây liên kết các khám phá cụ thể, chi tiết của học sinh thành một khối, bảo đảm sự tiếp nhận tác phẩm như một chỉnh thể sinh động; không phải là sự “mổ sẻ” hình thức thể loại một cách cơ học, vụn vặt và rời rạc…
Thứ năm, dựa hết vào công cụ AI (ChatGPT). Biết dựa vào công cụ AI là tốt và cần thiết. Nhưng ỷ lại, dựa hết vào công cụ ấy để tra cứu tư liệu, ra đề, giải đề, làm bài tập… thì lại không ổn. Sự trợ giúp của AI chỉ là hỗ trợ, rất nhiều tiện ích trong dạy học ngữ văn; nhưng những kết quả AI nêu ra cần được chọn lọc qua một khối óc có hiểu biết chuyên môn và biết cách sàng lọc thông tin thì mới hữu ích và chuẩn xác. Với ngữ văn, thông tin không chỉ đúng mà còn phải trúng phải phù hợp, phải hay… những yêu cầu mà AI khó thay thế con người.
Trên đây là một số ý chính mà qua trao đổi với GS. Trần Đình Sử kết hợp với suy nghĩ của tôi. Có thể tôi nói chưa kỹ, chưa hết ý của thầy Sử. Mong các thầy cô giáo tham khảo, suy ngẫm thêm để có cách dạy học ngữ văn vừa đúng vừa hay trong bối cảnh mới.
PGS.TS Đỗ Ngọc Thống
Bình luận (0)