Sách giáo khoa (SGK) là công cụ trọng yếu trong việc tổ chức dạy – học ở nhà trường. Từ khi Nghị quyết 88/2014/QH13 và Luật Giáo dục 2019 được ban hành, Việt Nam chuyển từ cơ chế một chương trình – một bộ SGK sang một chương trình – nhiều bộ SGK, nhằm tăng sự lựa chọn, khuyến khích đổi mới và tránh độc quyền.
Tuy nhiên, cùng với thực tiễn triển khai, câu hỏi Bộ GD-ĐT có nên có một bộ SGK riêng hay không đã trở thành vấn đề gây tranh luận trong xã hội, với nhiều quan điểm trái chiều. Vậy, việc có thêm một bộ SGK riêng của Bộ GD-ĐT ngoài ba bộ sách đang lưu hành hiện nay cần phải nhìn nhận ở mặt thuận lợi/tích cực và khó khăn/hệ lụy gì?
Lý do Bộ GD-ĐT cần có sách giáo khoa riêng
Trước đây, khi đề án đổi mới chương trình, SGK được Quốc hội đồng tình thông qua, đa số các ý kiến nhất trí vai trò của Bộ GD-ĐT trong việc soạn chương trình và đứng ra tổ chức việc biên soạn SGK. Nhiều ý kiến cũng cho rằng nếu Bộ GD-ĐT tham gia viết SGK thì sẽ không hợp lý, không công bằng. Các lý do để Bộ GD-ĐT có SGK riêng theo ý kiến chúng tôi khi đó là:
Thứ nhất, Bộ GD-ĐT có được cơ sở để phản biện, đối sánh với các bộ SGK khác, thước đo chất lượng để đánh giá các bộ SGK khác. SGK của Bộ GD-ĐT là bộ sách chuẩn toàn quốc, xem như là cơ sở để các trường học, giáo viên lựa chọn đầu tiên. Sau đó tùy theo đặc trưng riêng từng trường, từng vùng mà lựa chọn các bộ SGK khác. Như thế, khi đưa vào giảng dạy, tình hình trên toàn quốc sẽ phân ra hai tuyến: tuyến các trường sử dụng SGK của Bộ GD-ĐT và tuyến các trường sử dụng các bộ SGK khác. Đến khi đánh giá kết quả, nó còn cho chúng ta có cơ sở để so sánh, đối chiếu việc sử dụng hiệu quả bộ SGK nào. Giúp chúng ta có cơ sở để kiểm định lại, quyết định có nên đưa các bộ sách ngoài sách của Bộ GD-ĐT vào sử dụng cho các năm tiếp theo hay không? Thứ hai, có được sự bảo đảm tính thống nhất và chuẩn mực của kiến thức. Một bộ SGK chính thức do Bộ GD-ĐT biên soạn có thể đóng vai trò như “mỏ neo” để bảo đảm kiến thức cốt lõi của chương trình được triển khai thống nhất trên toàn quốc. Đặc biệt, trong giai đoạn chuyển đổi, nhiều giáo viên chưa quen với việc lựa chọn SGK từ nhiều nguồn, một bộ SGK chuẩn sẽ giúp họ có định hướng rõ ràng. Thứ ba, dễ dàng trong việc hỗ trợ học sinh vùng khó khăn. Ở nhiều vùng sâu, vùng xa, điều kiện cơ sở vật chất và đội ngũ giáo viên còn hạn chế, việc tiếp cận nhiều bộ SGK khác nhau khó khăn cả về kinh phí và phân phối. Khi ấy, Bộ GD-ĐT có thể dễ dàng phát hành bộ SGK chuẩn miễn phí hoặc giá rẻ cho những khu vực này, đảm bảo quyền học tập bình đẳng. Thứ tư, tránh sự chênh lệch chất lượng và chi phí. Các bộ SGK xã hội hóa có thể có mức giá khác nhau, kèm học liệu điện tử và dịch vụ bổ trợ, tạo ra khoảng cách giữa trường có điều kiện và trường khó khăn. Một bộ SGK của Bộ GD-ĐT với giá ổn định sẽ giúp hạn chế chênh lệch này. Ngoài ra, còn dự phòng cho rủi ro. Trong trường hợp một số bộ SGK xã hội hóa gặp sai sót hoặc không phù hợp, Bộ GD-ĐT vẫn có “bộ khung” để áp dụng ngay, tránh gián đoạn việc dạy học.
Hệ lụy gì nếu Bộ GD-ĐT có sách giáo khoa riêng?
Một là, nguy cơ độc quyền và xung đột lợi ích. Bộ GD-ĐT vừa là cơ quan ban hành chương trình, vừa thẩm định, vừa xuất bản SGK sẽ dẫn tới “vừa đá bóng, vừa thổi còi”. Điều này có thể làm mất tính công bằng với các nhà xuất bản khác và khiến giáo viên ngại lựa chọn sách ngoài sách của Bộ GD-ĐT. Hai là, hạn chế sáng tạo, đổi mới. Nếu có bộ SGK “chính thống” của Bộ GD-ĐT, nhiều trường có thể chọn theo tâm lý an toàn, bỏ qua các bộ sách sáng tạo từ khu vực tư nhân. Điều này làm giảm động lực đổi mới của thị trường SGK, đi ngược tinh thần xã hội hóa giáo dục. Ba là, tăng gánh nặng ngân sách. Việc biên soạn, in ấn, phát hành một bộ SGK trên quy mô toàn quốc đòi hỏi chi phí rất lớn, trong khi nguồn lực ngân sách có thể dành cho việc bồi dưỡng giáo viên hoặc phát triển học liệu số. Bốn là, đi ngược lại tinh thần một chương trình – nhiều bộ SGK. Chủ trương hiện nay hướng tới đa dạng hóa tài liệu học tập, trao quyền cho nhà trường và giáo viên. Nếu Bộ GD-ĐT có một bộ SGK riêng và được ưu tiên, chủ trương này sẽ mất ý nghĩa.
Mới đây, trả lời báo chí với câu hỏi: Hiện tại, sau nhiều năm triển khai Chương trình giáo dục phổ thông 2018, việc Bộ GD-ĐT biên soạn thêm một bộ SGK có cần thiết nữa không, PGS.TS Đỗ Ngọc Thống (Chủ biên Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018) cho rằng: “Đến thời điểm này, không có gì ảnh hưởng tới việc triển khai Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Bộ GD-ĐT đã thực hiện đúng như Nghị quyết 122 của Quốc hội. Vì thế việc yêu cầu Bộ GD-ĐT tiếp tục biên soạn một bộ SGK là hoàn toàn không cần thiết, không khả thi và làm phức tạp thêm tình hình. Thay vào đó, chúng tôi nghĩ, Bộ GD-ĐT nên tập trung xem xét, điều chỉnh và tổ chức tốt việc triển khai các bộ sách sao cho đúng hướng, đặc biệt cần chỉ đạo việc đổi mới cách dạy và đánh giá, thi cử trong những năm tới sao cho hợp lý và có hiệu quả”.
Cần một giải pháp dung hòa
Nếu có thêm một bộ SGK của Bộ GD-ĐT nên ứng xử thế nào cho phải? Bộ GD-ĐT có thể biên soạn một bộ SGK chuẩn để làm tài liệu tham khảo, nhưng không bắt buộc tất cả trường phải dùng. Giáo viên, nhà trường vẫn được quyền chọn bộ sách khác nếu thấy phù hợp. Cần có công đoạn thẩm định độc lập như ba bộ sách đã được dùng. Cần tách bạch rõ ràng giữa khâu ban hành chương trình, thẩm định SGK và xuất bản sách. Mặt khác, Bộ GD-ĐT cần đầu tư học liệu mở. Thay vì chỉ in SGK giấy, Bộ GD-ĐT nên phát triển hệ thống học liệu điện tử miễn phí, giúp học sinh và giáo viên ở mọi vùng miền tiếp cận đồng bộ. Nên ưu tiên cấp miễn phí cho học sinh vùng khó khăn, còn các địa phương khác vẫn duy trì sự lựa chọn.
Khi đánh giá, chỉ xem chương trình mới là cơ sở chính chứ không phải sử dụng SGK nào. Không áp đặt địa phương phải sử dụng SGK này, SGK khác theo suy nghĩ “con ruột”, “con ghẻ”. Có thêm một bộ sách, nếu thật chuẩn, là Bộ GD-ĐT có thêm cơ sở để tăng cường vai trò kiểm định, đánh giá chất lượng SGK, đánh giá hiệu quả sử dụng sách.
Việc Bộ GD-ĐT có một bộ SGK riêng vừa có lợi ích, vừa tiềm ẩn nhiều rủi ro. Trong bối cảnh Việt Nam đang hướng tới xã hội hóa giáo dục và tăng quyền tự chủ cho nhà trường, giải pháp hợp lý là Bộ GD-ĐT chỉ nên xây dựng một bộ SGK mẫu mang tính chuẩn mực, dùng như tài liệu tham khảo và hỗ trợ các vùng miền khó khăn, đồng thời duy trì môi trường cạnh tranh công bằng cho các nhà xuất bản khác. Có như vậy, hệ thống SGK mới vừa bảo đảm tính thống nhất, vừa phát huy được sự sáng tạo và đa dạng, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục.
Trần Nhân Trung
Bình luận (0)