Từ thời bao cấp, người dân chỉ biết tiết kiệm và chi tiêu dè xẻn, đến thời kinh tế số thì tràn ngập sản phẩm tài chính mới, người Việt vẫn thiếu một nền tảng cơ bản: giáo dục tài chính. Sự lạc hậu này ngày càng bộc lộ rõ.
Từ “tiết kiệm và chi tiêu” đến ví điện tử và fintech
Những năm 1990, thời đổi mới mở ra cánh cửa kinh tế thị trường. Khi đó, phần lớn người dân chỉ quen gửi tiền tiết kiệm ở ngân hàng hoặc giữ tiền mặt, mau sắm vàng để chi tiêu, của để dành. Các khái niệm chứng khoán, đầu tư, tín dụng tiêu dùng… gần như xa lạ.
Ba thập niên sau, Việt Nam bước thẳng vào nền kinh tế số. Ngân hàng số, fintech, thanh toán QR, ví điện tử, chứng khoán trực tuyến, bất động sản, tiền mã hóa, tài sản số… đã trở thành một phần của đời sống. Theo Ngân hàng Nhà nước, đến năm 2024, hơn 70% người trưởng thành dùng dịch vụ ngân hàng số, có lẽ những người không dùng là người già, người sinh sống vùng xa, vùng sâu; giao dịch qua nền tảng fintech tăng 30%/năm.
Dễ thấy nhất là trong ví của người trẻ có vài cái thẻ tín dụng, thẻ ATM, trong điện thoại có các app ngân hàng, ví điện tử là chuyện quá ư bình thường hiện nay.
Sự thay đổi này kéo theo những quyết định tài chính phức tạp hơn, nhưng năng lực quản lý tiền của đa số người dân vẫn dừng ở “cảm tính”. Giáo dục tài chính – vốn phải đi trước để chuẩn bị cho sự chuyển đổi – lại đứng ngoài cuộc.
Lỗ hổng từ nhà trường
Trong chương trình giáo dục phổ thông, gần như không có nội dung về tài chính cá nhân. Toán, văn, lý, hóa… vẫn chiếm toàn bộ thời lượng; khái niệm lãi suất kép, cách lập ngân sách gia đình, hay kỹ năng quản lý nợ không xuất hiện. Đại học cũng tương tự, ngoại trừ những ngành chuyên môn kinh tế.
Một chuyên gia nước ngoài trong một tổ chức tài chính vi mô nói với người viết rằng ông rất bất ngờ khi 1 học sinh cấp 3 ở Việt Nam gần như không có khái niệm quản lý tài chính cá nhân. Ông nói vậy và kể rằng khi tổ chức của ông đến nói chuyện về tài chính cá nhân cho một ngôi trường có tên tuổi ở TP.HCM, phần lớn học sinh và thầy cô giáo không quan tâm. “Thầy cô nghĩ học trò biết gì mà quản lý tài chính, còn học sinh thì nghĩ đi học có cha mẹ lo từng đồng xu thì quản lý tài chính làm gì”, ông kể lại và cho rằng đó là sai lầm lớn của cộng đồng.
Trong khi đó, nếu học sinh, sinh viên ra đời thì đời sống đưa họ vào vô số lựa chọn: vay tiêu dùng, mua hàng trả góp, mở thẻ tín dụng, chơi chứng khoán, đầu tư quỹ, tham gia tiền mã hóa, mua bảo hiểm nhân thọ… Thiếu kiến thức tài chính khiến nhiều người bối rối. Khảo sát năm 2023 của một cơ quan nghiên cứu về giáo dục cho thấy, hơn 60% người 18-30 tuổi không biết lập kế hoạch tài chính dài hạn; gần 50% không hiểu các điều khoản trong hợp đồng vay vốn của ngân hàng thương mại.
Vòng xoáy hệ lụy
Không hiểu biết tài chính kéo theo những hậu quả xã hội lớn. Thứ nhất là vỡ nợ cá nhân. Dịch vụ vay tiêu dùng và trả góp nở rộ, nhiều người trẻ lao vào mua sắm, vay mượn quá dễ dàng mà không hình dung hết lãi suất và phí. Tỷ lệ nợ xấu cá nhân tăng đáng kể trong 5 năm qua, tập trung ở Hà Nội và TP.HCM.
Thứ hai là lừa đảo tài chính. Các mô hình đầu tư siêu lợi nhuận, đa cấp trá hình, dự án tiền ảo… đã khiến hàng ngàn người mất trắng chỉ vì thiếu hiểu biết sơ đẳng về tài chính cá nhân. Năm 2022, một ứng dụng đầu tư “ảo” sụp đổ, cuốn hàng chục tỉ đồng của hàng trăm nhà đầu tư, do họ hám lợi và trong đó có cả sự thiếu hiểu biết tài chính cá nhân.
Thứ ba là đầu tư theo phong trào. Giai đoạn 2020-2021, chứng khoán bùng nổ, hàng triệu tài khoản cá nhân mở mới nhưng đa số thiếu kỹ năng phân tích, quản trị rủi ro. Khi thị trường điều chỉnh, nhiều nhà đầu tư non trẻ lỗ nặng, mất niềm tin.
Cuối cùng là rủi ro pháp lý. Không ít người ký hợp đồng vay vốn, mua bất động sản hay đầu tư mà không hiểu rõ điều khoản. Tranh chấp, mất tiền, kiện tụng kéo dài – tất cả bắt nguồn từ lỗ hổng kiến thức.
Thế giới làm khác
Nhiều nước đã sớm coi giáo dục tài chính là nền tảng. Ở Úc từ 2005 đưa chương trình MoneySmart Teaching vào trường, dạy cách lập ngân sách, tiết kiệm, quản lý nợ từ lớp 1 đến 12 (có thể tham khảo thêm ở trang web: https://moneysmart.gov.au). Ở Anh từ 2014 đưa tài chính cá nhân thành môn bắt buộc, bao gồm tín dụng, quản lý tiền và đầu tư. Ở Mỹ: nhiều bang bắt buộc học sinh trung học hoàn thành khóa tài chính cá nhân mới được tốt nghiệp.
Các bài học không dừng ở lý thuyết mà gắn với thực hành: lập kế hoạch chi tiêu, đọc hợp đồng, hiểu thuế. Kết quả: tỷ lệ vỡ nợ cá nhân và lừa đảo tài chính giảm, năng lực quản lý tiền của công dân được cải thiện rõ rệt. Những kinh nghiệm này chứng minh: giáo dục tài chính từ sớm không chỉ tốt cho cá nhân mà còn giúp nền kinh tế ổn định hơn.
Cần thay đổi để bắt kịp kinh tế số
Nếu không cải cách, Việt Nam sẽ tiếp tục ở thế nghịch lý: kinh tế hiện đại nhưng dân số yếu kém về kỹ năng tài chính. Nó không khác gì một chiếc xe công nông chạy ì ạch, xịt khói đen ngòm trên con đường nhựa láng bóng dành cho xe ô tô chạy tốc độ cao.
Sẽ có không ít người lập luận rằng môn giáo dục công dân hiện nay có dạy cho học sinh THPT kiến thức về kinh tế, nhưng nên nhớ, giáo trình của môn này trong 3 năm học THPT phần lớn là kiến thức kinh tế vĩ mô, thích hợp cho sinh viên hay công chức hơn là học sinh.
Rõ rằng đưa tài chính cá nhân vào trường phổ thông là điều rất đáng để các nhà hoạch định chính sách ngành giáo dục xem xét. Nội dung cần bắt đầu từ cấp tiểu học với trò chơi, câu chuyện, và nâng dần độ phức tạp ở bậc trung học: lập ngân sách, hiểu lãi suất, phân tích rủi ro và có thể gộp vào một số môn học có sẵn như giáo dục công dân chẳng hạn. Suy cho cùng tài chính cá nhân cũng là một phần của giáo dục công dân. Ở đại học, các môn kỹ năng tài chính nên thành yêu cầu chung, không chỉ dành cho sinh viên khối kinh tế.
| Chương trình giáo dục phổ thông mới do Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành (Thông tư 32/2018/TT BGDĐT, sửa đổi bởi Thông tư 13/2022/TT BGDĐT), môn giáo dục công dân dành cho học sinh trung học phổ thông hiện được đổi tên thành “Giáo dục kinh tế và pháp luật”.
Lớp 10: Tập trung kiến thức về thị trường, cung – cầu, cạnh tranh và hoạt động kinh tế ở mức sơ cấp. Lớp 11: Mở rộng sang tăng trưởng kinh tế, hội nhập quốc tế, chính sách phát triển. Lớp 12: Giao thoa giữa pháp luật, quyền tự do và trách nhiệm trong đời sống công dân. |
Nhưng không chỉ gói gọn trong ngành giáo dục, mà các ngân hàng, công ty fintech và cơ quan quản lý có thể phối hợp tổ chức khóa học, hội thảo, cung cấp tài liệu và công cụ trực tuyến cho học sinh, sinh viên. Các nền tảng số cần được tận dụng để phổ cập kiến thức cho học sinh, sinh viên.
Bộ Giáo dục và Đào tạo, Ngân hàng Nhà nước cùng các tổ chức tài chính cần xây dựng chiến lược dài hạn: chuẩn hóa kiến thức, đánh giá định kỳ và cập nhật theo biến động thị trường.
Hành trình từ bao cấp sang kinh tế số của Việt Nam là một bước nhảy lớn. Nhưng cơ hội từ chuyển đổi số chỉ thực sự được khai thác nếu người dân, nhất là học sinh, sinh viên hiểu cách quản lý và đầu tư đồng tiền của mình.
Một xã hội có nền tảng tài chính vững vàng sẽ giảm thiểu rủi ro kinh tế, hạn chế nợ xấu và tạo ra lực lượng lao động, nhà đầu tư tự tin hơn. Đã đến lúc giáo dục tài chính phải được coi là ưu tiên – không chỉ để quản lý tiền, mà để cùng nền kinh tế tiến lên bền vững.
Nhà báo Hồng Văn
Bình luận (0)