Bàn về giá trị giao thoa văn hóa âm nhạc truyền thống Nam bộ

Mừng kỷ niệm 10 năm CLB Nghiên cứu và Vinh danh Văn hóa Nam bộ do cố GS.TS Trần Văn Khê thành lập (12-9-2014/ 12-9-2024), tối 7-7, CLB Nghiên cứu và Vinh danh Văn hóa Nam bộ phối hợp cùng Đường sách TP.HCM đã tổ chức tọa đàm “Giá trị giao thoa văn hóa âm nhạc truyền thống Nam bộ”.

ThS. Huỳnh Khải – nguyên Trưởng khoa Âm nhạc truyền thống, Nhạc viện TP.HCM chia sẻ về Vai trò của nhạc nền trong sân khấu cải lương

Trong chương trình, các diễn giả đã có những chia sẻ thú vị xoay quanh các chủ đề: Nước trong văn hóa và âm nhạc; giao thoa văn hóa âm nhạc Đông – Tây trong việc tăng sức mạnh biểu cảm bài bản và sân khấu cải lương Nam bộ và Vai trò của nhạc nền trong sân khấu cải lương.

Theo ThS. Hồ Nhựt Quang – Chủ nhiệm CLB Nghiên cứu và Vinh danh Văn hóa Nam bộ, trong văn hóa và âm nhạc truyền thống Nam bộ, yếu tố “nước” không chỉ là nước hiện diện ở con sông, kênh rạch, mà còn đã ảnh hưởng sâu sắc đến cách sống, tư duy và cảm thức âm nhạc của người Nam bộ.

Người xưa cho rằng “dụng nhân như dụng mộc, dụng nhân như dụng thủy”, nghĩa là dùng người như dùng cây, chọn lựa đúng người đúng việc và dùng người như dùng nước vì nước có thể đẩy thuyền nhưng nước cũng có thể nhận chìm thuyền, do đó cần có sự ứng xử linh hoạt và trí tuệ. Âm hưởng của nước trong âm nhạc thể hiện qua những giai điệu mềm mại, trữ tình, uyển chuyển như sóng nước.

Hội tụ những tư duy đó mà bài bản đầu tiên trong 20 bài bản tổ của đờn ca tài tử Nam bộ chính là bài Lưu Thủy, nghĩa là nước chảy. Các nhạc cụ như sáo, đàn bầu, đàn tranh cũng như các thể loại như dân ca, tân cổ giao duyên đều thể hiện rõ nét sắc thái âm nhạc gắn liền với yếu tố thủy thanh. Việc hiểu và vận dụng yếu tố “nước” trong âm nhạc truyền thống Nam bộ là rất quan trọng, vì đây là một trong những đặc trưng cốt lõi của bản sắc văn hóa vùng này.

Tiết mục hát chặp cải lương “Tinh thần võ sĩ Masashige do ThS. Hồ Nhựt Quang sáng tác

Tiếp theo chương trình, ban tổ chức bàn về vai trò của việc giao thoa văn hóa âm nhạc Đông – Tây trong việc tăng sức mạnh biểu cảm bài bản và sân khấu cải lương Nam bộ. Nội dung này đã được các diễn giả minh chứng qua quyển sách xưa có tựa đề “Sách dạy hát tiếng Nam” của hai tác giả là Nguyễn Trung Phán và Nguyễn Trung Nghệ, xuất bản vào năm 1928, vì đây là tác phẩm dạy hát bằng lời thơ đạo lý làm người và tấm lòng ái quốc, giữ vững căn tính Việt đã chinh phục được nhiều học giả trong và ngoài nước nên đến nay vẫn còn được lưu giữ tại Bảo tàng dân tộc Pháp, được TS. Nguyễn Lê Tuyên phát hiện và sưu tập về. Bên cạnh đó, sự sang trọng của âm nhạc đờn ca tài tử thông qua bài Lưu Thủy của Nam bộ và điệu múa Apsara của Khmer đã khiến cho nữ hoàng sắc đẹp Cléo de Mérode hóa trang theo văn hóa Khmer biểu diễn thành bài “Vũ khúc Đông Dương” vào năm 1900 tại Paris.

Chương trình càng sôi nổi hơn khi đề tài cây đàn ghi-ta phím lõm xuất hiện trong âm nhạc truyền thống Nam bộ và thể loại tân cổ giao duyên, sản phẩm của sự giao thoa văn hóa, kết hợp giữa cổ điển và hiện đại. Tất cả đã tạo ra những giai điệu vừa mang âm hưởng truyền thống, vừa tiếp thu các yếu tố mới, làm phong phú thêm cái đẹp của âm nhạc cải lương, và cũng là một ví dụ điển hình về sự kết hợp giữa các yếu tố Đông – Tây. Với âm sắc mềm mại, trữ tình, nhạc cụ này và những giai điệu “tân – cổ” mô tả sự khác biệt giữa các thế hệ con người, cao trào cung bậc cảm xúc bổng trầm và đi đến hòa hợp, trung dung, khắc họa được bức tranh nhân sinh tuyệt đẹp bằng âm nhạc và giai điệu, thể loại, đã góp phần tạo nên bản sắc riêng cho nhạc đờn ca tài tử và cải lương.

Chương trình được khép lại qua phần chia sẻ về đề tài Vai trò của nhạc nền trong sân khấu cải lương. Theo ThS. Huỳnh Khải – nguyên Trưởng khoa Âm nhạc truyền thống, Nhạc viện TP.HCM – nhạc nền đóng vai trò rất quan trọng trong sân khấu cải lương, tạo nên bối cảnh, không gian và cảm xúc cho diễn xuất. Một ví dụ điển hình là kỹ thuật “hát chặp” trong cải lương. Nhạc nền tạo nên những khoảng lặng, những âm thanh đệm âm vực, vừa tôn vinh giọng hát diễn viên, vừa tăng thêm sức biểu cảm cho tiết mục, đặc biệt là cao trào cảm xúc. Việc sử dụng nhạc nền một cách khéo léo, hài hòa giữa âm nhạc truyền thống như tranh, sáo, kìm, cò và organ, với giọng hát diễn viên uyển chuyển linh hoạt là điều vô cùng quan trọng, góp phần làm nên sự thành công của các vở diễn cải lương truyền thống.

Hồ Trinh