Ca dao học ở lớp nào?

Ca dao học ở lớp nào? - Audio

00:00 / 00:00

An audio error has occurred, player will skip forward in 2 seconds.

1 Ca dao học ở lớp nào? Audio

Rất nhiều người, nhiều giáo viên chưa hiểu rõ định hướng dạy học đọc hiểu theo thể loại của chương trình Ngữ văn 2018. Bằng chứng là nhiều người thắc mắc tại sao không thấy chương trình yêu cầu dạy các bộ phận văn học như thơ văn trung đại, thơ văn thời kỳ chống Pháp, chống Mỹ, văn học nước ngoài…

Học sinh THPT hóa thân thành nhân vật trong tác phẩm văn học (ảnh minh họa). Ảnh: N.T

Có giáo viên đặt câu hỏi: Sao không thấy chương trình Ngữ văn 2018 nhắc đến ca dao? Nếu có thì ca dao Việt Nam được học ở lớp nào? Ca dao thuộc thể thơ gì?…

Chương trình Ngữ văn 2018 chủ trương để hình thành và phát triển năng lực đọc cho học sinh thì cần tổ chức dạy học đọc hiểu theo thể loại. Vì muốn hiểu được văn bản thì cần chú ý và dựa vào thể loại chứ không dựa vào chủ đề, đề tài… Mỗi thể loại có đặc điểm thi pháp riêng nên phải dựa vào đó như một mã khóa thì mới mở được, giải mã được nội dung văn bản. Chính vì thế chương trình mỗi lớp chỉ nêu yêu cầu về loại và thể loại văn bản; không quy định nội dung đề tài, chủ đề cần dạy. Những nội dung (chủ đề, đề tài) gì quan trọng cần phải biết, thì chương trình đã có mục quy định bắt buộc phải dạy. Ví dụ: Ở tất cả các lớp, chương trình không ghi các yêu cầu cần đạt về ca dao, nhưng ở trang 17 ghi rõ: “bắt buộc chọn ít nhất 3 bài ca dao về 3 chủ đề: quê hương đất nước; tình yêu, tình cảm gia đình; con người và xã hội”. Nếu cứ bám sát câu chữ trong yêu cầu cho mỗi lớp thì sẽ không có lớp nào dạy ca dao cả, trong khi chương trình yêu cầu bắt buộc phải có. Vậy nên hiểu thế nào?

Câu trả lời là, dù chương trình mỗi lớp không ghi ca dao, nhưng không phải vì thế không học ca dao. Vì như vừa nêu, chương trình 2018 yêu cầu bắt buộc phải dạy ca dao. Ngoài ra, chương trình 2018 cũng yêu cầu ngữ liệu đưa vào sách giáo khoa cần “phản ánh được thành tựu văn học dân tộc”. Mà ca dao là thành tựu tiêu biểu của văn học dân gian, không thể thiếu vắng trong học vấn phổ thông. Như thế, sách giáo khoa mỗi bậc học, cần phải đọc hiểu một số bài ca dao bằng cách gắn với bài đọc về thơ, theo các thể thơ. Ví dụ, nếu học thơ lục bát thì yêu cầu đọc hiểu một số bài ca dao làm theo thể lục bát; nếu học thơ 4 chữ, 5 chữ thì có thể học một số bài ca dao 4 chữ, 5 chữ… Với sách ngữ văn (bộ Cánh diều) tiểu học học ca dao về quê hương đất nước, bậc THCS học về tình cảm gia đình (lớp 6 gắn với bài Thơ lục bát) và bậc THPT, lớp 11 học ca dao tình yêu ở bài Thơ và truyện thơ dân gian, thống nhất với quan niệm và cách hiểu về ca dao của chương trình.

Giải pháp trên xuất phát từ quan niệm: “Ca dao là phần lời thơ của dân ca”, “Với nghĩa này, ca dao là thơ dân gian truyền thống”. Khác với truyện dân gian (có các thể loại nhỏ mang đặc điểm riêng khá rõ như truyện truyền thuyết, cổ tích, thần thoại…), ca dao không phải là một thể loại; nó là một trong ba bộ phận của văn học dân gian (thơ ca dân gian, truyện dân gian và sân khấu dân gian). Trong ca dao có hầu hết các thể thơ từ thể 4 chữ đến song thất lục bát và thể tự do. Về hình thức, câu chữ ca dao không có gì khác thơ. Vì thế xét về đặc điểm thể loại, chương trình coi là ca dao thuộc về thơ, không yêu cầu học riêng ở các khối/lớp từng tiểu loại như truyện dân gian.

Về hình thức câu chữ, thơ và ca dao không có gì khác biệt. Ca dao chỉ khác thơ về bối cảnh ra đời, tác giả và phương thức lưu truyền. Vì thế dạy cách đọc ca dao nhìn chung cũng cơ bản như dạy cách đọc thơ.

Như đã nêu, trong truyện dân gian, các tiểu loại có đặc điểm rất khác so với truyện của văn học viết; vì thế cần quy định học một số thể loại cụ thể. Với ca dao thì không cần. Câu thơ của Nguyễn Du: Vầng trăng ai xẻ làm đôi/ Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường” và câu ca dao: “Vầng trăng ai xẻ làm đôi/ Đường trần ai vẽ ngược xuôi hỡi chàng?”, hoặc câu thơ Tố Hữu: “Mình về mình có nhớ ta/ Ta về ta nhớ những hoa cùng người” và câu ca dao: “Mình về có nhớ ta chăng/ Ta về ta nhớ hàm răng mình cười”… thì có gì khác nhau về hình thức nghệ thuật? Có những bài như: “Hỡi cô tát nước bên đàng/ Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi”, nếu để thế thì gọi là ca dao, nhưng nếu là của Bàng Bá Lân thì lại là thơ. Tương tự bài: “Trên trời mây trắng như bông/ Ở dưới cánh đồng bông trắng như mây/ Mấy cô má đỏ hây hây/ Đội bông như thể đội mây về nhà” nhiều người nhầm là ca dao, nhưng khi biết là của Ngô Văn Phú thì lại gọi là thơ lục bát…

Rõ ràng về hình thức câu chữ, thơ và ca dao không có gì khác biệt. Ca dao chỉ khác thơ về bối cảnh ra đời, tác giả và phương thức lưu truyền. Vì thế dạy cách đọc ca dao nhìn chung cũng cơ bản như dạy cách đọc thơ.

Khi đọc và nghiên cứu chương trình Ngữ văn 2018, cần hiểu định hướng tổ chức dạy học của chương trình; cần xem đầy đủ toàn bộ văn bản chương trình. Không nên chỉ xem ở yêu cầu cần đạt mỗi lớp; giống như chỉ đọc trang trước thấy mấy chữ “Phúc thống phục nhân sâm” và cứ thế cho người “đau bụng uống nhân sâm”, không biết trang sau còn có 2 chữ “tắc tử”. Rất tiếc là cách đọc này vẫn có ở nhiều người, kể cả những người có bằng cấp rất cao.

PGS.TS Đỗ Ngọc Thống