Câu chuyện melamine và văn hóa sợ hãi

Normal 0

Giới chức y tế nước ta đang tập trung nhân lực vào việc phát hiện melamine trong sữa, đồng thời tìm cách quản lý nguồn thực phẩm quan trọng này. Nhưng trong đời sống hiện đại, đâu chỉ có sữa mới nhiễm melamine!

Thông tin sữa có melamine làm cho công chúng hoang mang và thắc mắc là trẻ em có nên uống sữa hay không. Nhưng cần phải nhấn mạnh rằng không phải chỉ sữa mới bị pha trộn melamine, còn nhiều thực phẩm nữa trên thế giới cũng đã được phát hiện hàm chứa melamine, như: bánh gạo rang giòn (cereals and crackers) cho trẻ em do một công ty của Trung Quốc sản xuất; bánh bích quy ở Hà Lan; cà phê hiệu Brown; trà bán trong siêu thị Unilever, thậm chí sô-cô-la nổi tiếng Cadbury cũng chứa melamine đã được tìm thấy ở Hồng Kông; hai loại bánh snacks hiệu Ritz; kẹo ngọt ở Nhật bị thu hồi.

Thật ra, hầu hết các thực phẩm được chế biến bằng quy trình công nghiệp đều không ít thì nhiều hàm chứa hóa chất có thể độc hại cho sức khỏe. Bao bì bằng nhựa và ni lông thường hàm chứa một hay nhiều hóa chất như polyethylene (sử dụng cho bình sữa, bao bì chứa nước ngọt, ngũ cốc…), polyethylene terephthalate (tức PET hay PETE), polypropylene, polyvinyl chloride (PVC). Ớt bột chứa chất sudan, một loại hóa chất có thể gây ung thư. Benzene cũng tìm thấy trong nước ngọt, nước trái cây, nước khoáng có pha mùi trái cây, nước ngọt tăng lực…

Hóa chất độc hại chung quanh chúng ta

Nhiều người có lẽ không biết rằng rất nhiều thực phẩm bày bán ở các siêu thị như thịt bò, thịt heo, thịt gà… đều hàm chứa các hormone tăng trưởng nhân tạo (synthesis growth hormone) và một số hóa chất có hại cho sức khỏe. Cũng giống như trường hợp melamine trong sữa, nhiều nhà sản xuất sử dụng hormone tăng trưởng để gia tăng năng suất thịt trong một thời gian ngắn.

Thật ra, từ thập niên 1950, nông dân châu Âu đã sử dụng estrogen nhân tạo tăng trưởng để tăng trọng lượng gà một cách nhanh chóng (hóa chất này có thể gây ung thư). Tương tự, rau quả nhập từ nước ngoài cũng hàm chứa nhiều hóa chất không có lợi – nếu không muốn nói là có hại – cho sức khỏe.

Một thực tế ít ai thừa nhận là hóa chất độc hại có mặt chung quanh chúng ta. Ngay cả ở VN, chuyện bánh phở có formol làm xáo động đời sống một thời gian dài, nay đã trầm lắng. Và ai dám bảo đảm rằng trong bánh phở bây giờ không có formol. Do đó, vấn đề là không phải là thực phẩm hay sữa có hay không có hàm chứa melamine (hay hóa chất khác) mà liều lượng an toàn là bao nhiêu.

Theo các chuyên gia ở New Zealand và châu Âu thì nồng độ melamine an toàn trong sữa và thực phẩm là 5 ppm (5 phần triệu). Nồng độ này được đưa ra với tinh thần bảo thủ (tức thấp hơn 100 lần cho phép). Đây là vấn đề nhạy cảm. Bộ Y tế nước ta đề nghị cho tiêu hủy các loại sữa nhiễm melamine, bất luận nồng độ melamine bao nhiêu. Cũng có ý kiến rằng nên tham khảo ý kiến của WHO… Giả dụ như WHO và Bộ Y tế nước ta công bố hàm lượng melamine cho phép có trong sữa, liệu người tiêu dùng có dám sử dụng?

Xã hội rủi ro

Quan sát những mối quan tâm và phản ứng trước vụ melamine trong sữa, chúng ta có thể nhận thấy một xu hướng thú vị: Khi xã hội trở nên an toàn, xã hội dường như có nhu cầu đặt sự nguy hiểm trở lại trong cuộc sống. Có thể nói chúng ta đang sống trong một “xã hội rủi ro”, một xã hội mà trong đó nhận thức của chúng ta về sự hiểm nguy và những khái niệm về an toàn bị thay đổi hoàn toàn.

Xã hội này tạo nên một cách hành xử mà tôi tạm gọi là “văn hóa sợ hãi”. Văn hóa sợ hãi này bắt nguồn từ nguyên lý cho rằng không nên dùng bất cứ một vật nào khi mà nó chưa được chứng minh là an toàn.

An toàn đã trở thành một trong những giá trị căn bản nhất của các xã hội phương Tây. Trong hệ thống giá trị văn hóa này, mọi tai nạn, rủi ro đều có thể ngăn ngừa được. Người ta không chấp nhận quan điểm cho rằng những tai nạn và thương tổn không thể ngăn ngừa được.

Người ta cảm thấy khó đương đầu với những sự bất an, một phần vì những tiến bộ vượt bậc do khoa học đem lại cho con người và xã hội. Kiến thức khoa học càng tích lũy nhiều chừng nào, những sự kiện ngẫu nhiên càng trở nên khó chấp nhận chừng nấy, nhất là sự ngẫu nhiên đó gây ra thương tật. Do đó, khi vài người sống gần nhau có vẻ bị một bệnh tật giống nhau nào đó, xã hội đòi hỏi câu trả lời. Và, câu trả lời (hay thủ phạm) thường là những công nghệ mới.

Theo nguyên lý phòng ngừa, rủi ro là một khiếm khuyết của xã hội đáng lẽ không nên tồn tại. Chính vì thế mà gần đây người ta cho rằng hai chữ “tai nạn” là một cái gì không phải đạo. Ở Mỹ và Anh, giới y tế công cộng muốn loại bỏ danh từ “accident” (tai nạn) trong các danh mục bệnh tật, vì theo họ, “accident” thể hiện một cái gì đó vô trách nhiệm.

Năm 2001, tập san y học British Medical Journal tuyên bố rằng họ sẽ tẩy chay danh từ “accident” trong tập san. Họ (ban biên tập) cho rằng ngay cả bão, động đất và tuyết lở là những sự kiện có thể tiên đoán được và rằng các nhà chức trách có thể cảnh báo cho chúng ta biết trước. Một số người làm trong lĩnh vực chăm sóc trẻ em cũng khăng khăng những vết bầm trên đầu gối trẻ là vết thương có thể phòng ngừa, hơn là tai nạn!

An toàn trong thời đại toàn cầu hóa

Normal 0 “An toàn” là một khái niệm phức tạp và tương đối. Không có một sản phẩm nào, kể cả sản phẩm thiên nhiên, có độ an toàn tuyệt đối. Rau quả đem lại dinh dưỡng nhưng hóa chất trong và ngoài rau quả có thể gây tác hại đến sức khỏe. Thuốc để điều trị bệnh cũng không phải hoàn toàn an toàn, bởi vì bên cạnh những lợi ích là những rủi ro và nguy cơ

Máy bay cho chúng ta đi lại nhanh chóng và tiện nghi, nhưng chính máy bay cũng có thể gây ra cái chết cho hàng loạt hành khách. Túi khí (airbags) trong ô tô được thiết kế để cứu người lái xe và hành khách nhưng nó cũng có thể là một vật thể giết người.

Nguy cơ, nếu được định nghĩa một cách nghiêm chỉnh, là xác suất một tai nạn hay sự cố xảy ra trong một thời gian và trong một môi trường nhất định. Không dễ đo lường nguy cơ, nhất là tần số của nó quá thấp trong cộng đồng.

Tại sao ngày nay trong khi khoa học phát triển rất cao và kiến thức khoa học càng ngày càng dồi dào, mà chúng ta lại càng tỏ ra lo ngại về những nguy cơ rất thấp so với tình trạng của vài thập niên trước, khi khoa học chưa tiến bộ và kiến thức khoa học còn hạn chế? Nhiều nhà xã hội học danh tiếng như Ulrich Beck và Anthony Giddens đã từng bỏ ra khá nhiều thời giờ để đi tìm câu trả lời.

Họ đi đến kết luận rằng mấu chốt của vấn đề nằm ở cái mà họ gọi là trào lưu hậu hiện đại. Hậu hiện đại là một quá trình phát triển mà tất cả chúng ta đều phải trải qua trong một môi trường của những nguy cơ, những bấp bênh và tình trạng thiếu an toàn.

Cần chiến lược lâu dài

Trong cuộc sống đa chiều và chịu nhiều phụ thuộc lẫn nhau, chúng ta khó mà đòi hỏi một sự an toàn tuyệt đối. Do đó, nhận thức về những rủi ro trong cuộc sống hằng ngày là một điều cần thiết. Nhưng nhận thức như thế để chúng ta biết những điều không nên hành động, chứ không phải để thụ động và đòi hỏi thế giới phải tuyệt đối an toàn. Dù muốn hay không, chúng ta phải chấp nhận một mức độ rủi ro trong cuộc sống đa chiều. Mức độ rủi ro có thể chấp nhận được tùy thuộc vào nhận thức của từng cá nhân.

Lợi ích và tác hại đều song song trong mỗi quyết định. Vấn đề không phải là tránh nguy cơ mà là cân bằng giữa lợi và hại. Sự cân bằng này tùy thuộc vào mỗi cá nhân. Một người 80 tuổi có thể không quan tâm đến việc thưởng thức một trái táo dù biết rằng hóa chất bảo quản trái táo có thể gây độc hại. Nhưng một trẻ em thì không có điều kiện xa xỉ để ăn loại táo đó trong suốt quãng đời của mình.

Có nhiều lý do để tập trung vào việc tìm kiếm melamine trong sữa. Nếu sức khỏe là mối quan tâm số 1 của chúng ta và việc truy tìm melamine trong sữa nhằm mục tiêu bảo vệ sức khỏe thì cũng có nhiều lý do khác để mở rộng cuộc truy tìm các hóa chất độc hại khác trong thực phẩm. Tuy nhiên, làm theo phong trào hay áp lực có thể làm hài lòng một số người nhưng trong thực tế sẽ khó đem đến hiệu quả cao cho xã hội. Xã hội cần một hệ thống kiểm tra an toàn và vệ sinh thực phẩm mang tính khoa học cao, minh bạch hơn để bảo vệ sức khỏe cho người dân về lâu dài hơn là tập trung tài lực vào việc truy tìm sự có mặt của một hóa chất nào đó trong thực phẩm.

Tiến sĩ Nguyễn Văn Tuấn (nld.com.vn)