Có nên cải biên tục ngữ ?

Có nên cải biên tục ngữ ? - Audio

00:00 / 00:00

An audio error has occurred, player will skip forward in 2 seconds.

1 Có nên cải biên tục ngữ ? Audio

Gần đây, trong một số bài viết, khi sử dụng câu tục ngữ “Lá lành đùm lá rách”, nhiều tác giả không sử dụng nguyên bản, mà đã tự ý cải biên, chỉnh sửa, thêm thắt, tạo nên nhiều dị bản; vậy có nên cải biên tục ngữ?

Một số tiêu đề báo chí sử dụng thành ngữ “Lá lành đùm lá rách” cải biên

Khái niệm tục ngữ

Tục ngữ là một thể loại văn học dân gian, đó là những câu nói dân gian ngắn gọn, ổn định, có nhịp điệu, hình ảnh, thể hiện những kinh nghiệm của nhân dân về mọi mặt (tự nhiên, lao động sản xuất, xã hội), được nhân dân vận dụng vào đời sống, suy nghĩ và lời ăn tiếng nói hằng ngày. Được hình thành từ cuộc sống thực tiễn sản xuất và đấu tranh của nhân dân, do nhân dân sáng tác, nội dung tục ngữ bên cạnh việc phản ánh những kinh nghiệm về lao động sản xuất còn thể hiện triết lý dân gian của dân tộc qua các hiện tượng xã hội, lịch sử…

Nội dung tục ngữ đa nghĩa, thường gồm hai nghĩa là nghĩa đen và nghĩa bóng, có tính chất đúc kết, khái quát hóa những nhận xét cụ thể thành những phương châm, chân lý. Hình tượng trong tục ngữ là hình tượng ngữ ngôn được tạo thành qua các biện pháp tu từ so sánh, nhân hóa, ẩn dụ… Hầu hết tục ngữ đều có vần, đối thanh, đối ý; cấu trúc chặt chẽ, cân đối, nhịp nhàng.

Về hình thức ngữ pháp, tục ngữ có thể gồm nhiều vế (phần lớn gồm 2 vế), chứa nhiều phán đoán; có trường hợp chỉ gồm vế, chứa một phán đoán. Phần lớn những phán đoán trong tục ngữ mang tính khẳng định, dựa trên các kiểu suy luận: liên hệ tương đồng/bất tương đồng, liên hệ tương phản (đối lập), liên hệ phụ thuộc, liên hệ nhân quả…

Tựu trung lại, tục ngữ là những câu ngắn gọn mang tính nghệ thuật, thường có vần điệu, đúc kết tri thức, kinh nghiệm sống và đạo lý của nhân dân. Giữa hình thức và nội dung tục ngữ có sự gắn bó chặt chẽ, hữu cơ, mật thiết với nhau, tạo nên giá trị bền vững qua thời gian.

Nghĩa bóng “Lá lành đùm lá rách”

Khảo cứu các tài liệu về thành ngữ, chúng tôi ghi nhận nghĩa bóng của thành ngữ “Lá lành đùm lá rách” được các tác giả giải thích tương đối thống nhất với nhau: Đùm bọc, cưu mang giúp đỡ nhau trong khó khăn hoạn nạn (Vũ Dung); đùm bọc, cưu mang giúp đỡ lẫn nhau trong khó khăn, hoạn nạn. (Nguyễn Lực); thương yêu, đùm bọc, giúp đỡ lẫn nhau trong khó khăn hoạn nạn, ví như lá lành (hàm chỉ người có hoàn cảnh khá giả hơn) đùm bọc lá rách (hàm chỉ người nghèo khổ hoặc bị hoạn nạn) – (Nguyễn Như Ý).

Đặc biệt, tác giả Lê Văn Đức còn dẫn giải (nghĩa đen) khá chi tiết: “Gói bánh, người ta để lá rách bên trong và lá lành bọc ngoài cho kín và đẹp. Nghĩa bóng: Người khá giả nên giúp kẻ nghèo đói, khốn khó” [Việt Nam tự điển, Lê Văn Đức, quyển thượng, trang 185 – phần phụ lục].

“Lá lành” ở đây biểu tượng cho người có cuộc sống thuận lợi, đầy đủ, còn “lá rách” chỉ người gặp hoạn nạn, cuộc sống khó khăn.

Tóm lại, câu tục ngữ “Lá lành đùm lá rách” nhằm khuyên răn con người phải có tinh thần đoàn kết, biết dang tay giúp đỡ những người xung quanh khi họ gặp hoạn nạn, khó khăn; hỗ trợ những mảnh đời bất hạnh, đáng thương, như truyền thống đạo lý vô cùng tốt đẹp của dân tộc ta với lòng nhân ái luôn được đặt lên hàng đầu. Ông cha ta đã đúc kết nên câu tục ngữ “Lá lành đùm lá rách” nhằm giáo huấn con cháu thương người, sống vị tha, yêu thương, đùm bọc, giúp đỡ lẫn nhau, trái ngược với kiểu sống vị kỷ.

Một số “dị bản”

Gần đây, chúng tôi nhận thấy trong một số bài viết, câu tục ngữ “Lá lành đùm lá rách” không được sử dụng nguyên bản, mà bị cải biên, chỉnh sửa, thêm thắt, tạo nên nhiều dị bản: Lá rách ít đùm lá rách nhiều; lá rách đùm lá rách hơn; lá rách đùm lá nát; lá rách đùm lá tả tơi; lá rách đùm lá te tua… Thậm chí câu tục ngữ “Lá lành đùm lá rách” từ dạng một vế, bỗng dưng bị kéo dài ra thành nhiều vế: “Lá lành đùm lá rách, lá rách đùm lá nát, lá nát đùm lá te tua…”.

Có lẽ các tác giả cải biên trên cho rằng, câu tục ngữ hàm súc 5 âm tiết này hoặc chưa đủ diễn tả hết những cảnh huống của đối tượng gặp khó khăn (lá rách) cần phải giúp đỡ, nên cần thiết phải “hoàn cảnh hóa” thêm các đối tượng ấy qua những hình ảnh “lá nát/lá rách nhiều/lá rách hơn/lá tả tơi/lá te tua…” chăng; hoặc chủ thể giúp đỡ (lá lành) cần phải mở rộng ra hơn, ngoài “lá lành” còn phải thêm cả “lá rách/lá rách ít” (?!).

Có nên cải biên tục ngữ?

Thực ra, câu tục ngữ “Lá lành đùm lá rách” thuộc loại tục ngữ cấu trúc chỉ một vế, chứa một phán đoán mang tính khái quát cao, nội dung khẳng định sâu sắc hàm chứa trong một dung lượng hết sức cô đúc, chỉ gồm 5 tiếng, nhưng tạo cho người đọc sự liên tưởng tương đồng hết sức tinh tế, phong phú, không giới hạn về đối tượng (lá rách) và chủ thể (lá lành) của hành vi cưu mang, giúp đỡ (đùm) giữa người với người khi khó khăn, hoạn nạn. Thực tế hơn – nếu xét về nghĩa đen – trong công việc gói bánh chưng/bánh tét quen thuộc, thì có lẽ người dân xưa nay chỉ dùng lá lành bên ngoài để gói/đùm/bọc lá rách ở bên trong, chứ còn các loại lá nát/tả tơi/te tua thì hoàn toàn vô giá trị, không thể gói gì được, nên không bao giờ được sử dụng.

Như vậy, cải biên câu tục ngữ “Lá lành đùm lá rách” thành các dị bản khác với nguyên bản của nó là không nên/không cần thiết, vì vô hình trung, những người cải biên/chỉnh sửa/thêm thắt ấy đã làm hỏng giá trị của câu tục ngữ vốn cô đọng, chặt chẽ, khái quát, ổn định được sàng lọc tự ngàn xưa của cha ông truyền lại.

Khi một câu tục ngữ vốn cô đúc, hàm súc có giá trị cao bỗng dưng – vì ngộ nhận – bị cải biên dài dòng, lủng củng, vô nghĩa về nghĩa đen, trùng lặp về nghĩa bóng như vậy thì có lẽ những dạng cải biên đó là không nên/không cần thiết và không có lý do gì tồn tại. Chúng ta chỉ cần dùng đúng như nguyên bản “Lá lành đùm lá rách” là đã chuyển tải đầy đủ ý nghĩa nhân ái của triết lý dân gian nghìn đời ấy rồi.

Trải qua hành nghìn năm lịch sử, trong thời đại mới, dù đất nước có phát triển thế nào, con người dẫu có thay đổi ra sao thì câu tục ngữ “Lá lành đùm lá rách” vẫn trường tồn với giá trị nhân sinh của nó; chúng ta cần phải kế thừa và phát huy truyền thống tương thân tương ái tốt đẹp đó của ông cha, tạo nên một cộng đồng đoàn kết, vững mạnh, hòa thuận, không ai bị bỏ lại phía sau.

Nhìn rộng ra, trong thực tế, tuy rằng không phải tất cả thành ngữ – tục ngữ, qua thời gian đều giữ nguyên giá trị như thời điểm/thời đại mà nó ra đời; hiện nay nhiều câu đã không còn phù hợp nữa, như các câu: Ăn cỗ đi trước, lội nước theo sau; nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô; một miếng giữa làng bằng sàng xó bếp; một ngày tựa mạn thuyền rồng, còn hơn muôn kiếp nằm trong thuyền chài… nhưng phần lớn tục ngữ vẫn giữ nguyên giá trị với đặc trưng hình thức và nội dung luôn gắn bó chặt chẽ, hữu cơ, mật thiết với nhau, từ đó chúng đã hình thành nên những chân lý bền vững qua thời gian mà không cần hậu thế phải cải biên, thêm thắt.

Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, trong thời đại mới, dù đất nước có phát triển thế nào, con người dẫu có thay đổi ra sao thì câu tục ngữ “Lá lành đùm lá rách” vẫn trường tồn với giá trị nhân sinh của nó; chúng ta cần phải kế thừa và phát huy truyền thống tương thân tương ái tốt đẹp đó của ông cha, tạo nên một cộng đồng đoàn kết, vững mạnh, hòa thuận, không ai bị bỏ lại phía sau. Chúng ta sử dụng chuẩn xác tục ngữ – thành ngữ, ngoài việc thể hiện ý thức giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt, còn là biểu hiện thái độ tôn trọng vốn văn hóa dân tộc vô giá của ông cha tự ngàn xưa truyền lại.

Đỗ Thành Dương