Cung – cầu lao động lệch pha, vì sao mãi chưa “hòa” nhau

Dù thị trường lao động đang không ngừng biến động để thích ứng với xu thế hội nhập và chuyển đổi số, tình trạng “lệch pha” giữa cung – cầu lao động tại Việt Nam vẫn là một thực trạng kéo dài suốt nhiều năm qua.

Hệ thống đào tạo nghề cần được đầu tư đúng mức, kết nối chặt với doanh nghiệp để tạo ra các chương trình sát thực tiễn, đồng thời xóa bỏ định kiến “học nghề là dành cho người kém”

Trong khi nhiều ngành nghề thiếu hụt lao động có kỹ năng thực hành thì hàng vạn cử nhân, thậm chí thạc sĩ, vẫn loay hoay tìm việc làm, hoặc buộc phải làm trái ngành, trái nghề. Vấn đề nằm ở đâu, và làm thế nào để lấp đầy khoảng trống đáng lo ngại này?

Khi bằng cấp vẫn là “tấm vé danh dự” trong nhiều gia đình

Theo ông Trần Anh Tuấn – Phó Chủ tịch Hội Giáo dục nghề nghiệp TP.HCM, một trong những nguyên nhân gốc rễ dẫn đến sự mất cân đối trong thị trường lao động là từ tâm lý xã hội đã ăn sâu nhiều năm qua: tôn vinh bằng cấp, coi đại học là con đường duy nhất dẫn đến thành công.

“Phần lớn phụ huynh vẫn mong muốn con em mình có được một chỗ trong giảng đường đại học mà chưa thật sự quan tâm đến sở trường, năng lực học tập của các em. Gia đình tự hào khi có con học đại học, chứ ít ai tự hào khi con đi học nghề. Điều đó tạo nên một áp lực vô hình, khiến học sinh dù không đủ năng lực vẫn cố thi đại học cho bằng được, có em thi đến 3-4 lần mới đậu, nhưng sau đó không thể phát huy năng lực trong công việc”, ông Tuấn chia sẻ.

Xuất phát từ quan điểm bằng mọi giá phải vào đại học, nhiều học sinh đã chọn ngành học theo “xu thế”, nghe theo lời khuyên của người khác, hoặc đơn giản chỉ vì đó là ngành thuộc trường “hot”, mà không đặt câu hỏi liệu bản thân có phù hợp hay yêu thích ngành nghề đó hay không. Kết quả là sau một thời gian học tập, nhiều bạn rơi vào trạng thái chán nản, bỏ học, hoặc học xong nhưng không thể tìm được việc làm phù hợp, tạo nên vòng lẩn quẩn: thất nghiệp – học tiếp – lại thất nghiệp.

Tại một buổi hội thảo định hướng nghề nghiệp dành cho học sinh lớp 12 ở quận Bình Tân, TP.HCM, bạn Nguyễn Ngọc Thảo thừa nhận: “Lúc đầu em cũng định thi đại học vì ba mẹ kỳ vọng. Nhưng sau khi tìm hiểu, em thấy nghề sửa chữa ô tô đang rất cần và lương ổn nếu mình giỏi tay nghề. Em quyết định đăng ký học nghề sau khi tốt nghiệp”.

Lựa chọn của Thảo tuy còn hiếm, nhưng là tín hiệu tích cực trong bối cảnh thị trường lao động đang rất cần lực lượng kỹ thuật viên lành nghề – điều mà hệ thống đại học không hẳn có thể cung cấp.

Theo ông Trần Anh Tuấn, thị trường hiện nay cần đủ mọi cấp độ: từ lao động phổ thông, trung cấp, cao đẳng đến đại học. “Không thể nghĩ rằng học cao thì sẽ thành công cao, còn học thấp thì không thể thành công. Vấn đề là năng lực làm việc thực tế, kỹ năng nghề nghiệp và sự phù hợp với yêu cầu thị trường. Đó mới là giá trị thực sự quyết định cơ hội việc làm và thăng tiến”.

Hiện nay, nhóm ngành dịch vụ, kỹ thuật, công nghệ đang thiếu hụt nhân sự trầm trọng ở trình độ trung cấp – cao đẳng. Ngược lại, nhóm ngành tài chính – ngân hàng, quản trị kinh doanh lại có số lượng sinh viên tốt nghiệp cao hơn nhu cầu tuyển dụng.

Chọn nghề, chọn hệ đào tạo – chọn đúng tương lai

Chị Lê Thanh Hằng, chủ một cơ sở làm bánh tại quận 7, cho biết: “Cửa tiệm tôi lúc nào cũng thiếu thợ có tay nghề, nhất là thợ biết kỹ thuật làm bánh kiểu Âu. Mấy năm nay, có mấy em xin làm thử việc, tốt nghiệp đại học chuyên ngành du lịch hay quản trị, nhưng lại không biết bắt đầu từ đâu. Trong khi học viên trường nghề vào làm thì rất nhanh bắt nhịp”.

Câu chuyện của chị Hằng không phải là cá biệt. Trên các diễn đàn tuyển dụng, nhu cầu tuyển thợ kỹ thuật – từ sửa xe, điện lạnh, làm đẹp đến cơ khí – luôn ở mức cao, thậm chí nhiều nơi sẵn sàng đào tạo thêm để giữ chân người giỏi. Tuy nhiên, điều đáng nói là số lượng học viên đăng ký học nghề vẫn còn khiêm tốn so với nhu cầu thị trường.

Chị Trịnh Mỹ Duyên, một phụ huynh ở Thủ Đức, thừa nhận: “Hồi đầu tôi cũng muốn con gái học đại học cho bằng bạn bè. Nhưng nó mê làm tóc, tôi cho cháu học nghề. Giờ cháu vừa học xong đã có tiệm nhỏ, thu nhập còn tốt hơn nhiều cử nhân”.

Ông Trần Anh Tuấn nhấn mạnh: “Chọn nghề là chọn tương lai. Giá trị lao động không nằm ở tên trường in trên tấm bằng, mà nằm ở khả năng hành nghề thực tế của người học”. Theo ông, người trẻ cần hiểu rằng việc chọn ngành, chọn nghề, chọn hệ đào tạo phù hợp là yếu tố then chốt giúp họ bước vào thị trường lao động hiệu quả nhất.

Với xu thế hội nhập và cạnh tranh gay gắt giữa các doanh nghiệp, tiêu chí tuyển dụng giờ đây đặt nặng vào kỹ năng làm việc, khả năng thích ứng và sáng tạo trong thực tiễn – thay vì chỉ nhìn vào bằng cấp. Chính vì vậy, hệ thống đào tạo nghề cần được đầu tư đúng mức, kết nối chặt với doanh nghiệp để tạo ra các chương trình sát thực tiễn, đồng thời xóa bỏ định kiến “học nghề là dành cho người kém”.

Bên cạnh đó, vai trò của tư vấn hướng nghiệp tại trường phổ thông cần được đẩy mạnh. Hiện nay, không ít học sinh chỉ bắt đầu nghĩ về ngành nghề khi kỳ thi tốt nghiệp THPT cận kề. Trong khi đó, nếu được định hướng từ lớp 10, các em sẽ có thời gian trải nghiệm, tìm hiểu bản thân và thị trường, từ đó đưa ra lựa chọn phù hợp hơn.

Vấn đề lệch pha giữa cung – cầu nhân lực không thể giải quyết nếu thiếu sự đồng bộ từ các bên: nhà trường, doanh nghiệp, phụ huynh và chính bản thân người học. Nhà trường cần đổi mới chương trình, tập trung vào năng lực hành nghề; doanh nghiệp cần chủ động tham gia vào quá trình đào tạo; phụ huynh cần thay đổi tư duy, hỗ trợ con phát triển theo đúng sở trường; còn học sinh – sinh viên cần mạnh dạn theo đuổi đam mê, có ý thức tự học và rèn luyện.

Khi mọi người đều hiểu rằng giá trị không nằm ở học cao hay thấp, mà ở làm giỏi hay không, thì thị trường lao động mới có thể tiến gần đến điểm “hòa nhau” giữa cung – cầu.

Thương Nguyên