Đại tướng Võ Nguyên Giáp: Giáo dục là khoa học, là nghệ thuật

1. Mọi người rất xúc động khi nghe tin Đại tướng qua đời. Tất nhiên, ai cũng biết đó là quy luật, sinh lão bệnh tử và mọi người không chỉ nghĩ Đại tướng là nhà lãnh đạo quân đội đi hết từ chiến thắng này đến chiến thắng khác mà còn là một trí thức cách mạng, một nhà giáo yêu nước.

Chúng ta biết, từ bé Đại tướng đã là một học sinh học giỏi. Ngay từ khi ra Đồng Hới học với thầy Đào Duy Anh thì ông đã đỗ đầu toàn tỉnh khi tốt nghiệp bậc sơ học. Rồi đến 1925 ông vào Huế để thi vào Quốc học, ông đã đỗ thứ nhì sau GS. Nguyễn Thúc Hào (sau là Hiệu trưởng ĐH Vinh). Tại đây, ông tiếp tục tham gia cách mạng bằng cuộc bãi khóa năm 1927, chính vì  tham gia bãi khóa nên bị đuổi học, về quê. Tháng 10-1930 cùng với phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh, ông lại bị bắt. Cuối năm 1931 cùng với sự hỗ trợ của Hội Cứu tế đỏ (Pháp) ông được thả, ra Hà Nội và tiếp tục học tập tại Trường Albert Sarraut. Năm 1937 ông nhận bằng cử nhân luật. Tháng 5-1939 ông trở thành nhà giáo và giảng dạy tại Trường tư thục Thăng Long, hồi đó bác Hoàng Minh Giám là Giám đốc. Một năm sau, tháng 5-1940 ông lên Cao Bằng và đi sang Trung Quốc gặp Bác Hồ. Bác Hồ đã nhận ra thiên tài quân sự có trong nhà giáo Võ Nguyên Giáp, Bác Hồ đã cử ông lên Diên An để học tập quân sự. Năm 1941, ông cùng Bác Hồ về Cao Bằng. Ngày 22-12-1944, ông là người  đầu tiên thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân, tiền thân của Quân đội Nhân dân Việt Nam. Những thành tựu trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ cũng như thế lực bành trướng khác chúng ta đều biết.

2. Chỉ xin nhớ thêm rằng, Đại tướng luôn luôn quan tâm đến giáo dục cũng như khoa học – kỹ thuật. Năm 1977, hai năm sau khi thống nhất đất nước, ông đã được ủy nhiệm, thôi giữ nhiệm vụ Bộ trưởng Bộ Quốc phòng – nhiệm vụ mà Bác Hồ giao phó cho ngay từ năm 1945, chuyển sang cương vị mới là Phó thủ tướng phụ trách khoa học – kỹ thuật. Gọi là  khoa học – kỹ thuật nhưng thực ra rất gắn liền với GD-ĐT. Quan niệm của ông về giáo dục đến bây giờ ta thấy vẫn hoàn toàn có nguyên giá trị. GS. Hoàng Tụy kể lại là, Đại tướng có bản kiến nghị gửi đến nhóm 24 nhà khoa học và nhóm 24 nhà khoa học này đã có  một bản kiến nghị chấn hưng giáo dục gửi lên Chính phủ vào năm 2004. Đại tướng đã nói rất nhiều về giáo dục trong các tác phẩm của mình. Tôi xin được trích ra vài câu. Cụ thể như: “Cần phải coi trọng chiến lược con người, tất cả cho con người, tất cả vì con người, vì đó có tầm quan trọng đặc biệt trong phát triển kinh tế xã hội của đất nước”. “Một trong những nhiệm vụ lớn lao có tầm quan trọng chiến lược trong suốt thời kỳ quá độ tiến lên CNXH là đào tạo con người phát triển toàn diện, có tinh thần làm chủ, có năng lực làm chủ và có tinh thần yêu nước XHCN, có trình độ văn hóa, khoa học ngày càng cao, nắm vững kỹ thuật, công nghệ sản xuất, kể cả công nghệ cổ truyền, kỹ nghệ, và công nghệ hiện đại, có cả những công nghệ hiện đại nhất. Đây chính là lực lượng sản xuất vĩ đại nhất. Trong sự nghiệp ấy thì công tác giáo dục từ mẫu giáo đến ĐH và trên ĐH có nhiệm vụ cực  kỳ to lớn. Vì vậy, đầu tư cho giáo dục thực chất phải được coi là một bộ phận quan trọng trong chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội và là một trong những đầu tư có tầm chiến lược và đem lại hiệu quả lớn lao”.

Đại tướng còn nói: Con người là một hệ thống nhất với sự phát triển liên tục, không thể chia cắt trong không gian, thời gian. Giáo dục với tư cách là hướng dẫn sự phát triển con người cũng phải liên tục. Đại tướng còn nhấn mạnh: Giáo dục thế hệ trẻ là sự liên tục từ khi lọt lòng mẹ đến lúc trưởng thành, là sự nghiệp của toàn xã hội. Cần phải tạo ra được môi trường giáo dục thống nhất giữa nhà trường, gia đình và xã hội, đảm bảo giáo dục toàn diện, giáo dục thường xuyên, giáo dục liên tục. Ông chủ trương: Cần phải hình thành trong toàn xã hội một phong trào, một nếp sống chăm lo học hành sôi nổi trong cả nước, học ở trường, học ở nhà, học ở xã hội, vừa học vừa làm, theo tinh thần “Học tập, học tập nữa, học tập mãi mãi”. Học tập để thành con người mới XHCN, học tập để xây dựng thành công xã hội văn minh và hạnh phúc, học tập để bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam XHCN.

Đại tướng cho rằng: Khoa học giáo dục phải là một hệ thống quy luật tổng hợp, chịu sự tác động của các quy luật phát triển kinh tế – xã hội, quy luật nhận thức, quy luật tâm lý xã hội, quy luật phát triển sinh lý, quy luật kế thừa truyền thống tốt đẹp của dân tộc, nhằm đào tạo thế hệ trẻ từng bước trở thành con người mới XHCN Việt Nam. Vì vậy, cần tập trung trí tuệ, sức lực và các điều kiện vật chất cần thiết để nghiên cứu giải quyết những vấn đề cấp bách nhất, mấu chốt nhất của khoa học giáo dục ở nước ta. Ông yêu cầu: Những người nghiên cứu khoa học giáo dục không chỉ cần có trình độ trong lĩnh vực chuyên sâu mà còn phải có sự hiểu biết về nhiều mặt, về lý luận chủ nghĩa Mác – Lênin, về đường lối, chính sách của Đảng, về thực tiễn kinh tế – xã hội của Việt Nam, về con người Việt Nam xưa và nay, về những thành tựu trong các lĩnh vực văn hóa, khoa học kỹ thuật xưa và nay, về những thành tựu và cả những nhược điểm… của sự nghiệp giáo dục xưa và nay ở nước ta và ở các nước trên thế giới. Ông cho rằng: Giáo dục là một khoa học đồng thời là một nghệ thuật; nội dung giáo dục bao giờ cũng kết hợp chặt chẽ với phương pháp sư phạm. Vì thế, nội dung và phương pháp dạy – học cần hướng cho học sinh suy nghĩ về các mục tiêu kinh tế – xã hội của đất nước, của địa phương… để khi đi vào đời sống không bỡ ngỡ, không sống theo tập quán cũ… mà tích cực tham gia vào cuộc sống mới. Cần mau chóng và kiên quyết khắc phục tình trạng học sinh phổ thông ra trường không hiểu gì về đất nước, về địa phương; và không thể hiện đầy đủ lòng thiết tha đối với tiền đồ của quê hương, Tổ quốc. Phải kết hợp giảng dạy, học tập, nghiên cứu khoa học, kỹ thuật, công nghệ với lao động sản xuất theo ngành nghề ở mức độ khác nhau tùy theo từng lứa tuổi và tính chất của các trường nhằm biến tiềm lực khoa học kỹ thuật của nhà trường thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Phải xác định cho được nội dung, phương pháp tối ưu để đào tạo con em chúng ta thực sự trở thành những người lao động giỏi trong các lĩnh vực và trên các địa bàn của đất nước, phục vụ tốt hơn cho sự nghiệp công nghiệp hóa nước nhà. Theo ông: Chất lượng GD-ĐT là chất lượng toàn diện (chính trị, chuyên môn, sức khỏe) được xác định trên cơ sở mục tiêu GD-ĐT của từng ngành học, từng loại hình giáo dục, từng cấp học gắn chặt với những mục tiêu kinh tế – xã hội của cả nước, từng ngành từng địa phương trong từng thời kỳ. Đại tướng chỉ rõ: Tri thức khoa học là một cơ sở rất quan trọng để trao đổi năng lực và phẩm chất đạo đức của con người mới. Vì thế, cần trang bị cho các em những kiến thức cơ bản về tự nhiên, kỹ thuật, kinh tế, xã hội ở trình độ phổ thông tương đối hoàn chỉnh, cơ bản, hiện đại, vừa phù hợp với nhu cầu thực tế trước mắt, lại vừa tạo khả năng phát triển về lâu dài… Cần nghiên cứu, lựa chọn kỹ càng để xác định chương trình biên soạn sách giáo khoa cho thật khoa học, thiết thực, tạo điều kiện thuận lợi cho việc phân luồng, phân khối để các em tiếp tục học hoặc đi vào nghề nghiệp. Nhất thiết phải làm và làm ngay, làm cho tốt việc tinh giản phần tri thức cơ bản, để các em có thì giờ học thêm về kiến thức kinh tế, lịch sử, địa lý của địa phương, nghe nói chuyện về các vấn đế thời sự tùy theo lứa tuổi, và nhất là học kỹ thuật, công nghệ và tham gia lao động sản xuất. Cần nhận thức rõ rằng, càng làm tốt công tác hướng nghiệp cho học sinh phổ thông thì càng có điều kiện để tiến hành có hiệu quả về giáo dục tư tưởng chính trị, đồng thời phát huy mọi tài năng của thế hệ trẻ. Vì vậy, phải kiên quyết khắc phục tình trạng coi nhẹ và tự phát đang phổ biến trong việc hướng nghiệp cho học sinh phổ thông. Nhân tố quyết định đối với chất lượng giáo dục là đội ngũ giáo viên và cán bộ giáo dục. Vì thế, cùng với việc bồi dưỡng trình độ văn hóa, khoa học và năng lực giảng dạy, nghệ thuật sư phạm cho giáo viên, cần chú ý thích đáng tới việc bồi dưỡng nâng cao phẩm chất chính trị, lòng say mê thiết tha yêu nghề, năng lực…, khả năng vận dụng tri thức, kỹ thuật vào thực tiễn sản xuất và đời sống. Đối với thế hệ trẻ, Đại tướng nhấn mạnh: Tiền đồ rạng rỡ của Tổ quốc Việt Nam nằm trong tay thanh thiếu niên và nhi đồng… Thanh niên các cháu, tuổi đang trẻ, sức đang mạnh, trí đang độ tiến dần, bao giờ cũng phải biết lấy việc chung làm trên hết. Làm việc gì cũng phải nghĩ đến lợi ích của nước nhà, lợi ích của tập thể, lợi ích của cơ quan trước hết. Chớ có nghĩ ngay đến lợi ích cá nhân, đặc biệt phải chống thói “dĩ công vi tư”. Nước nhà còn nghèo, đang trong công cuộc xây dựng CNXH, thanh niên phải đi trước một bước trong việc xây dựng con người mới XHCN, tức là phải biết cống hiến hy sinh cho lợi ích nước nhà trước, đừng vì lợi ích cá nhân trước mắt mà quên đi lý tưởng phấn đấu cho người dân.

3. Riêng đối với tôi, luôn luôn coi đó là những chỉ dẫn quý báu. Tôi may mắn vì được gặp Đại tướng nhiều lần. Cũng như đối với các nhà khoa học khác tôi luôn được Đại tướng động viên và nhắc nhở làm tốt công tác nghiên cứu cùng với việc phổ biến kiến thức khoa học. Đại tướng có nhiều tình cảm đặc biệt với bố tôi. Khi bố tôi lâm bệnh, Đại tướng đã đến nhà riêng để thăm hỏi ân cần. Khi bố tôi mất Đại tướng đã viết những lời cảm nghĩ đầy tình nghĩa và rất cảm động. Bố tôi ra đi đã tròn 10 năm, hôm nay đến lượt ông ra đi ở tuổi đại thượng thọ và trong sự tiếc thương vô vàn của trên 90 triệu nhân dân Việt Nam trong nước, rất nhiều kiều bào ta ở nước ngoài và không ít bạn bè quốc tế khắp năm châu, bốn biển. Công lao của Đại tướng kể sao cho xiết. Chỉ xin thắp nén tâm nhang thành kính mong Đại tướng an nghỉ chốn vĩnh hằng. Sự nghiệp vẻ vang của ông còn mãi mãi trường tồn trong lịch sử của dân tộc này, trong tâm trí của mọi thế hệ hôm nay và mai sau. Giới trí thức Việt Nam luôn ghi nhớ những lời căn dặn ân tình của Đại tướng để góp phần tích cực vào công cuộc đổi mới đất nước, sao cho đúng với ước nguyện mà ông hằng mong muốn.n

GS.NGND Nguyễn Lân Dũng

Nghiêm Huê (lược ghi)