Dạy văn bản nhật dụng: Cần một lối đi riêng

Trao đổi với chúng tôi, cô Nguyễn Thị Hồng Lan – giáo viên (GV) Trường THPT Thanh Đa – cho rằng dạy văn bản Thông điệp nhân Ngày Thế giới phòng chống AIDS, 1-12-2003 (trong chương trình ngữ văn lớp 12) không phải là sở trường của cô. Thế nhưng, do mục đích của bài học có tính thực tiễn cao nên nếu bài dạy thành công thì GV sẽ có thêm kinh nghiệm trong việc giảng dạy một văn bản nhật dụng cụ thể. Trước khi đi vào phân tích tác phẩm, cô Hồng Lan đã nêu bật được hoàn cảnh sáng tác vừa cho học sinh nắm rõ xuất xứ văn bản vừa giúp các em hiểu được mục đích ra đời của tác phẩm. Đó là văn bản được tác giả Kofi Annan viết khi còn đương chức Tổng thư ký Liên Hợp Quốc nhằm đánh giá lại hoạt động phòng chống đại dịch AIDS sau hai năm thực hiện; đồng thời kêu gọi khẩn thiết toàn cầu chung tay góp sức ngăn chặn hiểm họa trước tình hình nóng bỏng của đại dịch này trên thế giới.

 Giống như phân tích các tác phẩm khác, GV không thể bỏ qua thao tác phân chia bố cục và triển khai các ý lớn. Tuy nhiên với một tác phẩm văn nghị luận xã hội, GV cần chú ý khai thác sâu hơn nghệ thuật lập luận của bài văn. Bởi vì thực tế cho thấy các văn bản nhật dụng có một điểm chung là lập luận rất chặt chẽ, logic, lý lẽ xác đáng và luôn có sức thuyết phục cao. Lập luận đó thể hiện rõ ở những từ ngữ mang tính biện luận như: Nhưng, song, nếu, không những thế mà còn… Sau khi phát hiện được những từ ngữ mang tính mặc định đó, học sinh sẽ hiểu rõ hơn nội dung bài văn mà người viết muốn chuyển tải. Cách dạy này còn giúp người học ôn lại những kiến thức quan trọng về một bài văn nghị luận. Bên cạnh đó, GV cũng không thể quên đưa ra những dẫn chứng tiêu biểu, số liệu cụ thể nhằm cho các em thấy tính thuyết phục của một văn bản nhật dụng.

Hiện nay vẫn còn tình trạng người dạy ôm đồm kiến thức, cái gì cũng muốn đưa vào bài giảng vì sợ thiếu trong lúc sự tiếp thu của HS thì có hạn. Vì thế GV phải biết chọn lọc những đoạn, những câu và cả những từ mang sức nặng rõ nhất của tư tưởng nội dung văn bản. Trong hướng dẫn học bài, sách giáo khoa cũng đã gợi ý trong câu hỏi 1: “Chỉ ra những câu anh/chị cho là quan trọng nhất trong bài, từ đó xác định vấn đề cốt lõi mà bản thông điệp hướng tới?”, hoặc là ở câu 2: “Tìm câu văn trình bày khái quát lý do khiến Kofi Annan phát lời kêu gọi kiên quyết tuyên chiến với HIV/AIDS”… Khi thầy cô yêu cầu học sinh trả lời được hai câu hỏi này thì các em sẽ tìm ra được chiếc chìa khóa để mở cánh cửa còn đóng kín của bài học.

Cách làm này cũng rất phù hợp với việc khai thác nội dung: “Lời kêu gọi khẩn thiết” ở phần cuối văn bản. Các điệp ngữ cầu khiến: “Hãy cùng tôi…”, “Chúng ta phải…”… được nhắc đi nhắc lại nhiều lần thể hiện rõ nhiệm vụ cấp bách cần phải làm và trách nhiệm cộng đồng của vị đứng đầu tổ chức Liên Hợp Quốc.

Đây cũng là cách dạy của cô Đinh Thị Thiên Ân – GV Trường THCS Lê Văn Tám (Q.Bình Thạnh) với văn bản nhật dụng Bức thư của thủ lĩnh da đỏ trong chương trình ngữ văn lớp 6. Tuy là văn bản dịch nhưng các từ ngữ, câu văn đều thể hiện được chất trí tuệ cao siêu trong lập luận sắc bén và giàu sức thuyết phục. Từ đó làm nổi bật chủ đề, vai trò của thiên nhiên đối với cuộc sống và trách nhiệm của con người đối với việc bảo vệ môi trường thiên nhiên.

Tuy nhiên, trong quá trình giảng dạy thể loại đặc biệt này vẫn còn số ít GV đánh đồng với thể loại truyện ký, đặc biệt là ký sự và tùy bút. Từ cái nhìn lạc lối đó nên có người chỉ chú ý khai thác tình huống, cốt truyện và cả tính cách nhân vật mà quên đi vấn đề xã hội và tính ứng dụng của văn bản đặt ra. Bên cạnh đó, do vốn hiểu biết về thực tế và kinh nghiệm cuộc sống còn quá ít nên có không ít GV chưa làm bật nổi được chủ đích của người viết, làm cho bài văn vẫn đứng bên lề cuộc sống khiến các em học sinh chưa tìm thấy hơi thở cuộc đời trong đó. Ngay cả khi ứng dụng công nghệ thông tin vào thể loại đặc thù này thì một vài GV vẫn còn chưa biết xử lý như thế nào về hình ảnh tư liệu hoặc những đoạn phim minh họa phù hợp. Tất cả những yêu cầu này không thể có trong sách giáo khoa; mà đòi hỏi người dạy phải nghiên cứu, có những sáng tạo cho riêng mình.

Được như vậy giáo án giảng dạy văn bản nhật dụng mới khoa học, gọn gàng. Điều quan trọng hơn là gắn kết và tích hợp với đời sống thực tế hàng ngày của con người.

Bài, ảnh: Phan Ngọc Quang