Dạy văn bằng tư duy vui

Theo thầy Hoàng Đức Huy, giáo viên dạy văn Trường THCS – THPT Nguyễn Khuyến, một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng học sinh (HS) không thích học môn văn, yếu ở bộ môn này là do một số câu hỏi trong phần đọc – hiểu văn bản không phù hợp với trình độ (quá khó) của các em.

Cụ thể, cách biểu ý và biểu cảm của bài Phò giá về kinh và bài Sông núi nước Nam có gì giống nhau? (Sách Ngữ văn 7, tập 1, NXB Giáo dục, trang 68). Hay: Sau khi hiểu được giá trị của bài thơ, em có suy nghĩ gì khi nhớ rằng tác giả là một ông vua chứ không phải là một người dân quê? Từ đó, em có thể nói gì nữa về thời nhà Trần trong lịch sử nước ta? (Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra – Sách Ngữ văn 7, tập 1, NXB Giáo dục, trang 77). Hoặc nhà phê bình văn học Hoài Thanh có nhận xét về thơ Thế Lữ: “Đọc đôi bài, nhất là bài Nhớ rừng, ta tưởng chừng thấy những chữ bị xô đẩy, bị dằn vặt bởi một sức mạnh phi thường. Thế Lữ như một viên tướng điều khiển đội quân Việt ngữ bằng những mệnh lệnh không thể cưỡng được” (Thi nhân Việt Nam, Sđd). Em hiểu như thế nào về ý kiến đó? Qua bài thơ, hãy chứng minh (Sách Ngữ văn 8, tập 2, NXB Giáo dục, trang 7). Những câu hỏi này đã được SGK soạn sẵn nên HS chỉ cần tìm cách trả lời. Trong khi đó các sách tham khảo lại có sẵn những câu trả lời này. Vì thế HS chỉ cần “nhắm mắt” nói theo hoặc chép vào vở. Kết quả là các em không cần tư duy, buổi học nhàm chán, tạo ra một thói quen xấu “bắt chước”.

Từ thực tế trên, thầy Huy đã nghiên cứu ứng dụng phương pháp dạy văn bằng tư duy vui. Với phương pháp này, HS tham gia tích tực vào bài học trên lớp sẽ hiểu bài sâu hơn, nắm bài vững hơn và nhớ lâu hơn; tập trung và hăng hái xây dựng bài.

Giáo viên (GV) luôn bắt đầu giờ học bằng một câu hỏi. Những câu hỏi giúp HS hiểu được các em cần phải suy nghĩ cái gì. Để giới thiệu chủ đề mới của bài học, trước tiên nên kiểm tra nhận thức của HS về chủ đề đó bằng cách yêu cầu các em tự trả lời thật nhanh một vài câu hỏi, kết hợp với so sánh theo cặp hoặc trong nhóm. Khi đặt câu hỏi cho HS hãy để các bạn khác trả lời trước khi GV đưa ra đáp án. Câu hỏi đặt ra trong suốt giờ học, như vậy buổi học mới thực sự trở thành một cuộc đàm thoại. Việc đặt câu hỏi cho HS và yêu cầu giơ tay phát biểu dễ dàng hơn nhiều là yêu cầu họ nói. Những câu hỏi thú vị với một đáp án bất ngờ sẽ có tác dụng rất lớn trong việc thu hút sự chú ý. Nhìn chung các câu hỏi trong giờ học mang lại hiệu quả cao trong việc khơi dậy suy nghĩ của HS.

Trong khi giảng, GV nên nhấn mạnh các điểm quan trọng, đưa ra cho HS câu hỏi với một số lựa chọn dựa trên những kiến thức đã giảng. Yêu cầu HS chọn một đáp án thích hợp, sau đó thảo luận nhóm. Khi đã hết thời gian thảo luận, yêu cầu các nhóm quyết định lại một lần nữa việc lựa chọn đáp án. Thường có nhiều HS tìm ra được đáp án đúng khi xem lại lần thứ hai.

Việc làm không thể thiếu của GV là dành thời gian cho những câu hỏi cuối mỗi giờ học. GV nên hỏi HS xem có vấn đề gì mà các em còn chưa hiểu rõ hay không. Nếu có gì thắc mắc, các em có thể giơ tay phát biểu để đặt câu hỏi. Cuối buổi học GV nên có bài kiểm tra ngắn. Trong bài kiểm tra này, GV yêu cầu HS trả lời hai câu hỏi: Vấn đề quan trọng nhất trong giờ học là gì? Kết thúc buổi học các em có câu hỏi gì về nội dung bài học hay không? Sau đó hãy thu lại tất cả bài làm của HS và đọc một cách cẩn thận. Bạn hoàn toàn có thể sử dụng một vài câu hỏi trong đó cho buổi học sau. Thủ thuật này sẽ khuyến khích HS chú ý lắng nghe bài giảng hơn, xem lại vở ghi và nghĩ lại về bài học trước khi bước vào một giờ học mới. Như vậy tác dụng của những câu hỏi trong bài giảng là rất lớn. Nên sử dụng triệt để các dạng câu hỏi khác nhau để giúp HS tham gia giờ học một cách tích cực và hăng hái nhất.

GV hướng dẫn HS tự đặt câu hỏi bắt đầu bằng 5W+1H. Ví dụ: Nhan đề văn bản là gì? Bài văn thuộc kiểu văn bản gì? Tác giả văn bản là ai? Văn bản có những nhân vật nào? Tác giả viết văn bản khi nào? Sự kiện trong tác phẩm xảy ra khi nào? Văn bản được trích từ đâu? Sự kiện trong tác phẩm xảy ra ở đâu? Tại sao tác giả viết tác phẩm? Tác giả viết tác phẩm để làm gì? Văn bản có giá trị (ý nghĩa) như thế nào? (nghệ thuật + nội dung). Cảm nhận như thế nào về tác phẩm? Riêng câu hỏi về đoạn văn gồm: Câu hỏi giữa dòng – Là trường hợp phải suy ra câu trả lời từ những đầu mối (những câu) trong đoạn văn hoặc các đoạn văn. Ví dụ: Bác Hồ sống giản dị như thế nào? (Muốn trả lời câu này thì phải liên kết ý của 5 câu trong đoạn 2 bài Phong cách Hồ Chí Minh). Câu hỏi trên dòng – Còn gọi là câu hỏi phát hiện. Đây là trường hợp câu trả lời có sẵn trong câu của bài. Ví dụ trong bài có câu: “Người nói và viết thạo nhiều thứ tiếng ngoại quốc: Pháp, Anh, Hoa, Nga…”. HS sẽ đặt câu hỏi: “Bác nói và viết thạo những thứ tiếng ngoại quốc nào? Câu hỏi về từ – “Chiều chiều ra đứng ngõ sau/ Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều”. “Chiều chiều” nghĩa là gì? Tại sao không phải buổi sáng mà lại buổi chiều? “Chiều chiều” có giá trị về nội dung và nghệ thuật như thế nào?

HS chuẩn bị vở “bài soạn”, soạn bài trước ở nhà bằng cách tự đặt các câu hỏi về bài văn (theo phương pháp đã chỉ dẫn ở trên). Trong tiết dạy, GV kiểm tra vở bài soạn để xem HS có chuẩn bị bài trước ở nhà chưa? Sau khi tự soạn bài, có những vấn đề nào cần giải đáp và tự đặt được các câu hỏi gây ấn tượng hay không? GV có thể sử dụng những câu hỏi này để tạo tình huống cho tiết dạy. Tác dụng của phương pháp này giúp HS phát huy tinh thần tự lập, sáng tạo khi tự đặt câu hỏi và câu trả lời. Sau khi đã có câu hỏi, HS bắt đầu hỏi – đáp. Hai em được mời lên bảng sau khi bốc thăm. Bạn A đặt cho bạn B hai câu hỏi, tương tự bạn B hỏi ngược lại bạn A. (Tổng cộng mỗi HS được 8 điểm, cộng thêm 1 điểm nếu nói to, rõ ràng và 1 điểm nếu câu hỏi hoặc câu trả lời hay). GV sẽ nhận định, đánh giá các câu hỏi và câu trả lời của HS. Tác dụng của phương pháp này giúp HS hứng thú khi đối đáp với nhau, bầu không khí tiết học cũng sôi động hẳn lên, HS tự tin vào bản thân, tập nói đúng, nói hay, mạch lạc, rõ ràng, diễn cảm trước đám đông. Kích thích tinh thần thi đua giữa các em. Tương tự như hỏi đáp cá nhân, HS cũng tự đặt câu hỏi – đáp nhóm. Cuối cùng HS bắt tay vào vẽ câu hỏi đáp kiểu bản đồ tư duy.

Trần Trọng Tri