Trong quá trình học tập và phát triển ngôn ngữ, từ điển luôn là người bạn đồng hành thầm lặng nhưng vô cùng quan trọng với học sinh. Tuy nhiên, ở thời đại công nghệ, khi mọi thông tin đều có thể tìm thấy chỉ bằng vài cú nhấp chuột, nhiều học sinh có xu hướng bỏ qua việc tra cứu từ điển một cách cẩn thận.
Nếu hiểu đúng và biết sử dụng từ điển hiệu quả, học sinh không chỉ mở rộng vốn từ mà còn rèn luyện được tư duy ngôn ngữ, khả năng tự học và thái độ cẩn trọng khi sử dụng tiếng Việt hay ngoại ngữ.
Vai trò của từ điển trong học tập, đời sống
Từ điển là kho tàng ngôn ngữ cô đọng, là kết quả của quá trình tích lũy, chọn lọc và chuẩn hóa của cả một nền văn hóa. Dù là học tiếng mẹ đẻ hay ngoại ngữ, người học đều cần đến từ điển – bởi nó không chỉ cung cấp nghĩa của từ, mà còn giúp hiểu sâu hơn về cách dùng, sắc thái, ngữ cảnh, cấu tạo, nguồn gốc và văn hóa gắn liền với từ đó. Từ điển, trước hết là công cụ chuẩn hóa ngôn ngữ. Trong tiếng Việt, nhiều từ ngữ được dùng sai hoặc hiểu sai nghĩa do thói quen hoặc ảnh hưởng của mạng xã hội. Thí dụ, có học sinh nhầm “hoàn thiện” với “hoàn thành”, “chứng minh” với “minh chứng”, hoặc dùng sai các từ đồng âm như “ảnh hưởng” (tác động) và “ảnh hưởng” (danh tiếng)… Nếu có thói quen tra từ điển, học sinh sẽ dễ dàng nhận biết sự khác biệt này, tránh được lỗi dùng từ sai, nói sai hay viết sai. Như vậy, từ điển giúp người học chuẩn hóa cách dùng ngôn ngữ, bảo vệ sự trong sáng và chính xác của tiếng Việt. Bên cạnh đó, từ điển là cầu nối với văn hóa và tri thức. Mỗi từ đều mang theo lịch sử, văn hóa và đặc điểm tư duy của dân tộc. Khi tra một từ trong từ điển, ta không chỉ học được nghĩa của nó, mà còn khám phá cách người xưa gọi tên thế giới quanh mình. Thí dụ, từ điển Hán – Việt không chỉ giải thích nghĩa chữ mà còn mở ra cả một không gian văn hóa Á Đông sâu sắc. Còn với từ điển tiếng Anh, người học có thể hiểu thêm về cách người bản ngữ phân biệt các khái niệm tinh tế như “house” và “home”, “listen” và “hear”. Nhờ vậy, việc học từ điển cũng là quá trình học văn hóa, tư duy và cách cảm nhận thế giới của ngôn ngữ đó. Từ điển còn là “người thầy” âm thầm của người tự học. Với học sinh, từ điển chính là công cụ tự học quan trọng nhất. Khi gặp từ mới, thay vì chờ thầy cô giải thích hay hỏi bạn bè, việc chủ động tra từ giúp học sinh ghi nhớ lâu hơn và hiểu sâu hơn. Thói quen ấy rèn cho các em tính độc lập, cẩn trọng và kiên trì, những phẩm chất rất cần thiết cho học tập suốt đời. Ngoài ra, từ điển còn là nguồn tham khảo tin cậy khi viết bài, làm bài luận hay nghiên cứu. Học sinh biết dùng từ điển đúng sẽ có khả năng diễn đạt chính xác hơn, bài viết trở nên logic và có chiều sâu hơn.
Tùy mục đích học tập, có thể chia từ điển thành nhiều nhóm: Đó là từ điển ngôn ngữ đơn ngữ, nhằm giải thích nghĩa của từ trong chính ngôn ngữ đó. Thí dụ: Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê – chủ biên), Oxford Advanced Learner’s Dictionary… Loại từ điển này giúp hiểu sâu sắc nghĩa, cách dùng, sắc thái biểu cảm. Đó là từ điển song ngữ, dùng để tra nghĩa tương đương giữa hai ngôn ngữ (như Việt – Anh, Anh – Việt…), thường phục vụ người học ngoại ngữ ở mức cơ bản, giúp hiểu nhanh ý nghĩa từ. Đó là từ điển chuyên ngành, để giải thích từ ngữ thuộc lĩnh vực cụ thể như y học, kỹ thuật, luật, ngôn ngữ học, văn học…, giúp học sinh hiểu đúng thuật ngữ khi đọc tài liệu chuyên sâu. Đó là từ điển đồng nghĩa – trái nghĩa, từ điển thành ngữ, từ điển ngữ pháp, dành cho người muốn nâng cao kỹ năng viết, diễn đạt phong phú và chính xác. Đó là từ điển điện tử, từ điển trực tuyến (online), thường dễ tra cứu, cập nhật nhanh, có thí dụ và phát âm. Đây là loại từ điển tiện lợi nhưng đòi hỏi người học chọn nguồn uy tín để tránh thông tin sai lệch.
Cách dùng từ điển hiệu quả
Để từ điển thực sự trở thành công cụ học tập hữu ích, học sinh cần được hướng dẫn cách sử dụng đúng. Việc tra từ không chỉ dừng ở “tìm nghĩa” mà còn là quá trình “khai thác tri thức ngôn ngữ”. Thứ nhất, nắm rõ cấu trúc và quy ước của từ điển. Mỗi cuốn từ điển đều có phần mở đầu hướng dẫn cách tra cứu: thứ tự chữ cái, ký hiệu, từ loại, cách phát âm, ví dụ, viết tắt… Nhiều học sinh bỏ qua phần này, khiến việc tra từ thiếu chính xác. Do đó, bước đầu tiên khi làm quen với một cuốn từ điển là đọc kỹ phần hướng dẫn sử dụng để hiểu cách trình bày và ký hiệu trong đó. Thứ hai, tra cứu đúng trình tự. Thí dụ, khi tra từ “bình minh” trong Từ điển tiếng Việt, học sinh nên: (1) Xác định chữ cái đầu tiên (“B”) → mở đến mục B. (2) Lần lượt dò đến “bi”, “bình”, rồi tìm cụ thể “bình minh”. (3) Đọc đầy đủ nghĩa, chú ý các thí dụ minh họa để hiểu cách dùng trong ngữ cảnh. Việc luyện tập tra từ thủ công tuy mất thời gian, nhưng giúp học sinh rèn tư duy ngôn ngữ và khả năng phân tích hệ thống chữ cái, thay vì chỉ phụ thuộc vào công cụ điện tử. Thứ ba, không chỉ đọc nghĩa, mà phải hiểu và ghi nhớ qua thí dụ. Mỗi mục từ thường có thí dụ cụ thể. Học sinh nên đọc kỹ để hiểu từ được dùng trong hoàn cảnh nào, kết hợp với từ nào, sắc thái ra sao. Thí dụ, từ “thành công” khác “đạt được kết quả tốt” ở chỗ “thành công” hàm chứa sự vượt qua thử thách, có yếu tố chủ quan. Nhờ thí dụ trong từ điển, học sinh sẽ hiểu sâu hơn về tinh tế của từ ngữ. Để ghi nhớ lâu, sau khi tra, học sinh có thể ghi lại vào sổ tay từ vựng: từ – nghĩa – thí dụ – câu tự đặt. Cách này giúp biến việc tra từ thành hoạt động học chủ động, sáng tạo. Thứ tư, kết hợp từ điển giấy và từ điển điện tử. Từ điển giấy giúp người học rèn tính kiên nhẫn, cẩn trọng và hệ thống hóa kiến thức. Ngược lại, từ điển điện tử giúp tiết kiệm thời gian, hỗ trợ nghe phát âm và xem thí dụ phong phú. Cách học hiệu quả nhất là kết hợp cả hai: tra nhanh bằng công cụ điện tử, sau đó đối chiếu lại trong từ điển giấy để đảm bảo tính chính xác. Thứ năm, rèn thói quen tra cứu thường xuyên. Giống như việc đọc sách, dùng từ điển cũng cần thói quen. Mỗi khi gặp từ chưa hiểu, thay vì “đoán” theo cảm tính, học sinh nên tra ngay. Khi thói quen này trở thành phản xạ, vốn từ và khả năng diễn đạt của các em sẽ tăng lên đáng kể…
Một số chú ý khi dùng từ điển
Học sinh cần tránh các sai lầm như chỉ đọc nghĩa đầu tiên bởi nhiều từ có nhiều nghĩa, các em cần chọn nghĩa phù hợp với ngữ cảnh. Cần phải chú ý từ loại, vì cùng một từ có thể là danh từ, động từ, tính từ, dẫn đến sai khi dùng. Đồng thời, tránh tra bằng từ điển dịch tự động không kiểm chứng vì một số ứng dụng dịch máy móc, không sát nghĩa, khiến học sinh dùng sai. Vì vậy, học sinh cần ghi chép hoặc thực hành sau khi tra bởi nếu không áp dụng ngay, từ mới sẽ nhanh chóng bị quên. Việc hiểu rõ những sai lầm này giúp học sinh sử dụng từ điển một cách khoa học, chủ động hơn. Để học sinh biết dùng từ điển hiệu quả, sự hướng dẫn của giáo viên là yếu tố then chốt. Giáo viên không chỉ nên yêu cầu học sinh tra từ mà còn dạy cách tra và cách hiểu, hướng dẫn các em nhận biết sự khác nhau giữa các loại từ điển, khuyến khích đọc mục giải thích, nguồn gốc từ… Nhà trường cũng nên xây dựng góc từ điển trong thư viện, tổ chức tuần lễ học từ điển hoặc cuộc thi tra cứu nhanh – hiểu sâu để tạo hứng thú cho học sinh…
Từ điển không chỉ là cuốn sách khô khan chứa những con chữ mà là chiếc chìa khóa mở cánh cửa ngôn ngữ và văn hóa. Học sinh biết cách dùng từ điển hiệu quả sẽ có khả năng diễn đạt chính xác, tư duy ngôn ngữ mạch lạc, đồng thời hình thành thói quen tự học – phẩm chất vô cùng cần thiết trong thời đại học tập suốt đời.
Trúc Giang
Bình luận (0)