“Két giáo dục rất “nặng”, không cần tăng học phí”

Nền kinh tế toàn cầu đang rơi vào khủng hoảng, ngay các trường đại học lớn ở Mỹ cũng giảm 50% học phí. Để đối phó với khủng hoảng toàn cầu hiện nay, nhiều nước đã tăng đầu tư cho giáo dục kiểu “né bão”, tạo nguồn lực trí thức để chờ khi “bão tan”. Thế nhưng chúng ta lại đặt vấn đề ngược lại là tăng học phí nên quả là khó thuyết phục.

Nhưng không tăng học phí lại yêu cầu tăng chất lượng liệu có hợp lý, thưa ông?

Tôi đã hơn một lần khẳng định giáo dục nước ta không thiếu tiền. Nhưng vấn đề là ở chỗ việc thu chi của chúng ta còn nhiều bất cập. Nếu thu chi công khai minh bạch, quản lý tốt và chi tiêu hợp lý, vẫn có thể tăng lương giáo viên gấp 2 lần mức lương hiện nay, học phí vẫn có thể giảm hoặc tiến tới miễn học phí.

Xin được chứng minh bằng con số. Năm 1990, nước ta có 12 triệu học sinh, sinh viên. Trong khi đó, ngân sách nhà nước chi cho giáo dục chỉ có 767 tỷ đồng (120 triệu USD theo giá USD hồi đó). Đến năm 2008, số học sinh, sinh viên tăng lên gấp đôi, là 22 triệu em nhưng ngân sách chi cho giáo dục là 81.000 tỷ (khoảng 4,7 tỷ USD), tăng 40 lần. Vậy là cái “két giáo dục” hiện nay rất “nặng”.  

Hơn nữa, tiền chỉ là điều kiện cần chứ không phải là điều kiện đủ làm giáo dục thành công. Những năm chiến tranh, chúng ta thiếu thốn đủ đường, nhưng giáo dục của ta vẫn miễn phí đồng thời chất lượng cũng rất cao. Tại sao bây giờ, hòa bình, ổn định, kinh tế phát triển thì lại tăng học phí, và đòi tăng liên tục suốt từ 2003 đến nay?

Theo số liệu tính toán ngày đó, trước 1975, tỉ lệ đi học còn đông hơn bây giờ. Cụ thể là cứ 3 người thì có 1 người đi học, còn bây giờ 4 người mới có 1 người được đi học.

GS, TSKH Nguyễn Xuân Hãn

Nhưng đó mới chỉ là một nửa sự thật. Nhà nước đầu tư 20% ngân sách cho giáo dục, đó là một con số khá lớn so với nhiều nước. Mức đóng góp của dân và các nguồn đầu tư khác vào giáo dục đã đẩy tổng kinh phí cho giáo dục ở nước ta vào khoảng 50%. Trong khi đó, ở các nước có con số đầu tư giáo dục cao cũng chỉ ở mức 20%.

Như vậy, chúng ta thừa tiền chứ không thiếu. Nếu tính theo GDP thì tổng ngân sách chi cho giáo dục ở nước ta là 9,2%GDP, trong khi đó Mỹ chi khoảng 7,2%, Pháp 6,1%, Nhật chỉ 4,7%. Các con số đó đã nói lên tất cả.

Nhiều số liệu trong Báo cáo của Bộ GD-ĐT chúng tôi đã tính toán lại và nhận thấy có sự chênh lệch lớn. Ví dụ, theo con số thông kê của Bộ GD-ĐT công bố, năm 2006 có 876.159 nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục thuộc hệ thống công lập được hưởng lương từ ngân sách nhà nước. Khoản dành cho chi thường xuyên của Bộ là 44.957 tỷ đồng.

Nếu theo số liệu của Bộ, tiền lương chiếm 85% số chi thường xuyên thì tổng số lương phải là 38.213,45 tỷ đồng. Với quỹ lương này, bình quân lương của cán bộ quản lý, giáo viên công lập sẽ là trên 3,6 triệu đồng/người/tháng.Riêng năm 2006, số tiền chênh lệch về lương  giữa ngân sách Nhà nước với thực tế là 10.060 tỉ đồng (Báo Tiền Phong 2007).

Đúng thế. Điều ngạc nhiên là trong thực tế, lương bình quân mỗi giáo viên hiện nay chỉ khoảng 1,5 triệu/người/tháng. Phân tích tài chính của hai trường là ĐHQG Hà Nội và TPHCM thì lương trung bình cho cán bộ trong trường năm 2008 phải 9-12 triệu đồng/tháng, nhưng thực tế bình quân chỉ 3-4 triệu đồng/tháng. Vậy chênh lệch này đi về đâu?

Cơ chế “ăn bám”

Theo tôi, có thể thấy nguyên nhân là buông lỏng quản lí tài chính và cải cách triền miên, nhất là ở cấp trung ương. Rồi sự không thống nhất quản lý tài chính. Một nguồn kinh phí cho giáo dục mà ba Bộ cùng tham gia quản lý: Bộ Tài chính, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Giáo dục và Đào tạo. Thế nhưng khi cần một số liệu tài chính thì 3 Bộ đưa ra 3 con số khác nhau.

Ở cơ sở, hiện nay nhiều nơi đã được giao quyền tự chủ. Thế là ngoài phần kinh phí từ ngân sách nhà nước, tiền học phí được giữ lại một phần chia nhau và có nơi còn gửi… lên trên. Kiểu quản lí có người gọi là “cơ chế ăn bám”. Từ đó dẫn đến nhiều lãng phí. Việc họp hành hiện nay còn theo phong trào “chạy” ra nước ngoài. Vậy chi phí cho những cuộc họp này, suy cho cùng là sự lãng phí tiền của nhà nước và của dân. Tình trạng này rất dễ nhận ra nhưng dường như chúng ta đang “bất lực”.

Đôi khi đó chỉ là hình thức. Có thanh tra, có kiểm định nhưng cái sự kiểm định ấy không thực chất hoặc không “tinh tường”. Nếu quản lý tốt thì xin hỏi Nhà nước đầu tư 4,7 tỷ USD, chúng ta chi cho lương giáo viên và cán bộ trong toàn ngành khoảng 1,5 tỷ USD, còn hơn 3 tỷ USD nữa đi đâu, đến nay người có trách nhiệm vẫn chưa tìm ra câu trả lời.