Khu công nghiệp sinh thái: Đã đến lúc phải được nhân rộng

Các khu công nghiệp, khu chế xuất, khu kinh tế kiểu cũ đang ngày càng bộc lộ những hạn chế như thâm hụt lao động phổ thông, ô nhiễm môi trường, tuy nhiên hiệu quả kinh tế mang lại thì không tương xứng. Theo đó đã đến lúc phải có các khu công nghiệp kiểu mới thay thế nhằm giảm đến mức thấp nhất những hạn chế này. Và khu công nghiệp sinh thái là sự lựa chọn phù hợp, tất yếu trong bối cảnh hiện nay nhằm hướng tới kinh tế xanh, phát triển bền vững…

Phát huy khu công nghiệp sinh thái là rất cần thiết nhằm hướng tới kinh tế xanh, phát triển bền vững

Khu công nghiệp cũ không còn phù hợp

Trong hơn 30 năm hình thành và phát triển, các khu công nghiệp (KCN), khu kinh tế (KKT) đã được ghi nhận vai trò to lớn trong phát triển kinh tế – xã hội của đất nước. Trong đó, có sự lớn mạnh về quy mô của nền kinh tế, đẩy nhanh quá trình công nghiệp hóa, đổi mới công nghệ.

Tuy nhiên, theo bà Nguyễn Thị Bích Ngọc – Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư, các KCN-KKT cũng như toàn bộ nền kinh tế Việt Nam đang đối diện với không ít thách thức. Việc phát triển KCN-KKT theo chiều rộng gặp khó khăn do nguồn lực về lao động, đất đai, tài nguyên đã tới hạn, trong khi năng suất lao động, hiệu quả khai thác tài nguyên chưa cao. Mặt khác, chưa đảm bảo hài hòa giữa phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường và an sinh xã hội. Các ưu đãi về thuế, đất đai đang có xu hướng giảm dần. Liên kết và hợp tác sản xuất công nghiệp trong KCN, KKT của Việt Nam còn hạn chế.

Tại TP.HCM, việc phát triển khu chế xuất (KCX), KCN thời gian qua cũng bộc lộ một số hạn chế. Ông Võ Văn Hoan – Phó Chủ tịch UBND TP.HCM – cho biết, hiệu quả đầu tư của các KCX-KCN TP chưa cao về cơ cấu đầu tư, giá trị gia tăng của sản phẩm, hiệu quả sử dụng tài nguyên, thâm dụng lao động phổ thông, cơ sở hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội chưa hoàn thiện.

Một số KCX-KCN đã hoạt động được một nửa chu kỳ. Đến năm 2041 và những năm tiếp theo sẽ có một số KCX-KCN hết thời hạn 50 năm thuê đất của Nhà nước.

Bên cạnh đó, bối cảnh quốc tế và trong nước hiện nay đang có nhiều chuyển biến mang tính bước ngoặt. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang lan tỏa toàn cầu. Kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn đang trở thành xu thế phát triển tất yếu.

“Trong thời gian còn lại, các KCX-KCN đang hoạt động cần có những định hướng nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất, tính toán chuyển đổi mô hình theo hướng hiệu quả hơn. TP sẽ tiếp tục tìm quỹ đất quy hoạch KCN mới, xây dựng KCN phù hợp với mục tiêu, định hướng phát triển của TP”, ông Hoan cho biết.

Cần nhân rộng mô hình khu công nghiệp sinh thái

KCN sinh thái là mô hình KCN mới đã được nhiều quốc gia thực hiện từ những năm 1990 nhằm đem lại lợi ích kinh tế – môi trường – xã hội cho KCN và doanh nghiệp. Đồng thời, thúc đẩy phát triển bền vững hoạt động công nghiệp, bảo vệ môi trường.

Tại Việt Nam, từ năm 2015 đến năm 2019, mô hình KCN sinh thái đã được triển khai thí điểm tại Ninh Bình, Đà Nẵng và Cần Thơ. Kết quả đã có 72 doanh nghiệp thực hiện hơn 900 giải pháp tiết kiệm năng lượng và sản xuất sạch hơn. Theo đó mỗi năm tiết kiệm được 76 tỷ đồng và huy động được khoảng 207 tỷ đồng từ khu vực tư nhân, cắt giảm được 32 tấn khí CO2, bước đầu đem lại hiệu quả về mặt kinh tế, xã hội và môi trường. Giai đoạn 2020-2023, 3 KCN tại TP.HCM, Hải Phòng và Đồng Nai phát triển chuyển đổi sang mô hình KCN sinh thái theo khung quốc tế. Đây là tiền đề để nhân rộng mô hình này trên cả nước.

Bà Ngọc thông tin, mô hình KCN sinh thái chỉ thực sự phát huy vai trò tích cực đối với chiến lược phát triển bền vững của quốc gia khi được nhân rộng trên cả nước, với các hỗ trợ về chính sách, công nghệ, tài chính, thông tin và cơ chế kết nối chặt chẽ giữa các cơ quan trong nước, các tổ chức quốc tế. Để phát huy hiệu quả mô hình KCN sinh thái, thời gian tới cần có thêm các hướng dẫn về quy chuẩn, tiêu chuẩn kỹ thuật của các bộ, ngành và hướng dẫn về kỹ thuật từ các chuyên gia trong nước, quốc tế, đặc biệt đối với các mạng lưới cộng sinh công nghiệp và giải pháp kinh tế tuần hoàn. Ngoài ra, việc bổ sung chính sách ưu đãi về tài chính cho các KCN sinh thái, doanh nghiệp sinh thái như miễn, giảm thuế, tiền thuê đất, ưu tiên vay vốn tín dụng… là cần thiết để khuyến khích doanh nghiệp tự thực hiện việc chuyển đổi và xây dựng mới KCN sinh thái.

Chỉ ra những thách thức chung trong việc thành lập KCN sinh thái mới, ông Dick Van Beers – Chuyên gia quốc tế về công nghiệp bền vững (UNIDO) – đề cập đến việc không thực hiện quy hoạch tổng thể. Bên cạnh đó là việc đề xuất giá trị duy nhất cho KCN không rõ ràng. KCN được quy hoạch dựa trên nhu cầu thị trường phi thực tế. Hoặc xem xét không đầy đủ các khía cạnh kinh tế, môi trường, xã hội. Thiếu sự tham gia của các bên liên quan trong quy hoạch KCN. Hạn chế về cộng sinh công nghiệp…

Theo ông Dick van Beers, bài học quốc tế cho Việt Nam khi thực hiện quy hoạch KCN sinh thái đó là phải có quy hoạch tổng thể để định hướng phát triển kinh tế, môi trường và xã hội của KCN. Quy hoạch tổng thể mang đến nhiều cơ hội phối hợp được các ngành nhắm tới. Hơn nữa, các ngành công nghiệp có thể thay đổi theo thời gian, do đó cần phải điều chỉnh quy hoạch cho phù hợp…

Song song đó là cần có sự tham gia của nhiều bên liên quan, bao gồm khu vực tư nhân, Chính phủ và cộng đồng địa phương. Cần có các vùng đệm thích hợp để tách biệt các ngành có rủi ro cao đó là công nghiệp nhẹ, tiện ích và dịch vụ, khu sinh thái, vui chơi giải trí…

Ở góc độ quản lý dự án KCN sinh thái, bà Nguyễn Trâm Anh – Chuyên gia kỹ thuật quốc gia UNIDO – đề xuất xây dựng bộ chỉ số KCN sinh thái. Bao gồm 29 chỉ số trong đó có 7 chỉ số môi trường, 4 chỉ số quản lý KCN, 7 chỉ số về kinh tế, 8 chỉ số về xã hội. Đây được xem là “công cụ” hỗ trợ các cơ quan quản lý đưa ra hướng dẫn, giám sát KCN sinh thái. Đồng thời hỗ trợ các KCN đánh giá hiệu quả hoạt động của khu theo hướng phát triển bền vững hơn; giúp KCN định hướng chuyển đổi sang mô hình KCN sinh thái mang lợi ích về kinh tế, xã hội và môi trường.

Linh Anh