Lời khen ngợi tác dụng nhiều hơn lời trách mắng

Lời khen ngợi tác dụng nhiều hơn lời trách mắng - Audio

00:00 / 00:00

An audio error has occurred, player will skip forward in 2 seconds.

1 Lời khen ngợi tác dụng nhiều hơn lời trách mắng Audio

Trong việc dạy dỗ con cái của phụ huynh ở nhà và việc giáo dục học sinh của thầy cô ở trường, nhiều khi những lời khen ngợi lại có hiệu quả nhiều hơn những lời trách mắng…

Giáo viên lì xì đầu năm cho học sinh cũng là một cách khen ngợi giúp học sinh cố gắng (ảnh minh họa)

Cha mẹ cần biết cách khen ngợi con cái

“Khen hay chê con là cả một nghệ thuật”, một đồng nghiệp của tôi nói. Số là bạn tôi có đứa con gái đang học lớp 2, mà hễ có “thành tích” gì ở lớp là cháu hay khoe với mẹ bằng cách hỏi: “Con có giỏi không hả mẹ?”. Cách đây mấy hôm, bạn tôi tò mò hỏi con về việc học, con gái lại hăng hái khoe với mẹ về việc cô giáo ở lớp khen thế này, thế kia và cũng không quên hỏi mẹ câu hỏi: “Con có giỏi không hả mẹ?”.

Trước câu hỏi của con, bạn tôi khuyên là đừng bao giờ vội vàng trả lời “có” hoặc “không”, mà cố gắng tìm hiểu kỹ điều con muốn hỏi trước đã. Vì nếu mình khen con vì nghĩ rằng như thế sẽ khích lệ tinh thần cho con kiểu như: “Con giỏi lắm”, “Con là số 1”… thì không ổn. Hoặc quá khắc nghiệt, cực đoan: “Chưa đâu con, bạn con nhiều đứa giỏi hơn con nhiều” thì cũng không xong. Vì một đằng, lâu dài sẽ làm cho con tự mãn, tự đại, sẽ thiếu ý chí phấn đấu, và một đằng sẽ làm thui chột sự hăng hái của con, làm con bi quan nhụt chí. Cho nên, bao giờ cũng cần có khen ngợi để khích lệ con nhưng phải chỉ cho con mặt thiếu sót để con nỗ lực cố gắng.

Tôi nhớ bài ca dao hát ru mà mẹ tôi từng ru tôi từ nhỏ: “Mẹ ơi đừng đánh con đau/ Để con bắt ốc, hái rau mẹ nhờ/ Bắt ốc, ốc nhảy lên bờ/ Hái rau, rau héo, mẹ nhờ chi con”. Về cấu tứ, bài hát ru này có hình thức đối đáp giữa người con và mẹ. Đó là sự “phân thân” của người mẹ (người ru), người mẹ đã “nhập vai” vào lời hát để hát ru con, để nói thay “tiếng lòng” của con (một hiện tượng phổ biến của hát ru). Trong lời hát, người con như tự thấy mình có lỗi với mẹ và van nài mẹ “đừng đánh con đau” nữa, để con “lập công, chuộc lỗi” bằng những việc làm dù nhỏ nhặt nhưng rất thiết thực, rất đặc trưng của đời sống thôn quê trước đây. Xét về ý nghĩa của lời van nài, có thể thấy người con ở đây chưa thật sự đã lớn, đã trưởng thành, song cũng không còn vụng dại nữa, chí ít là trong suy nghĩ của chính bản thân mình. Đây được xem là giai đoạn cực kỳ nhạy cảm của một đứa trẻ: Cái tuổi dở dở ương ương, chưa thật chín chắn, không làm gì nên việc, bạ đâu hư đó, nhưng bao giờ cũng muốn tỏ ra hăng hái, nhiệt tình. Chính vì vậy mà trong lời ru của người mẹ đã hàm theo cả ý nghĩa vừa răn đe, vừa cảm thông, thấu hiểu; vừa muốn phủ nhận sự trưởng thành “chín non” của con, chỉ cho con thấy rằng con hãy còn nhỏ, con cần phải cố gắng nhiều hơn; vừa trân trọng sự cố gắng, khuyến khích con trưởng thành nhiều hơn.
Điều đáng bàn là, hiện nay có nhiều cha mẹ quá cực đoan trong việc giáo dục con cái: hoặc là quá khắt khe, độc đoán với con, không muốn và không thấy được sự cố gắng trưởng thành của con. Vì thế dễ tạo ra mâu thuẫn, xung khắc với con; hoặc là thiếu chu đáo, thiếu khuyên răn, uốn nắn một cách khéo léo, khôn ngoan. Vì thế trẻ dễ bị hư hỏng, dễ bị tự “chín non”.

Thầy cô thay cách nói, tác dụng giáo dục sẽ rất khác

Nói dạy học là cả một hoạt động nghệ thuật, thì dĩ nhiên người thầy là một nghệ sĩ về sáng tạo phương pháp. Từ ngữ tiếng Việt vốn phong phú, và tùy theo hoàn cảnh sử dụng thì mới phát huy hết hiệu quả. Vì vậy, nhiều khi chỉ cần thay cách nói, cách nhận xét mà ý nghĩa, tác dụng giáo dục cũng sẽ khác. “Bị” và “được” là hai từ khác nhau. Và dĩ nhiên, khi nói “em bị điểm 2”, sẽ khác với cách nói “em được 2 điểm”, vì ở cách nói sau sẽ khuyến khích người học cố gắng hơn.

Khi ghi nhận xét người học, nhiều giáo viên quen dùng từ “không” (chẳng hạn: “không tiến bộ”), giống như một kết luận đóng, kết thúc. Nhưng nếu biết thay từ “không” bằng từ “chưa”, thì đã ngầm mong muốn sẽ thay đổi, còn diễn tiến tích cực. So sánh học sinh với nhau là một cách để động viên các em thi đua. Nhưng dùng từ “thua” sẽ khác với từ “hơn”. Chẳng hạn, khi nói học sinh A thua học sinh B, thì dễ làm cho học sinh A tự ti, mặc cảm. Song, nếu biết tìm điểm mạnh của học sinh A để khen, chẳng hạn: “Học sinh A chỉ hơn học sinh B những điểm này”, thì dĩ nhiên hiệu quả sẽ khác. Lúc đó học sinh A vừa thấy được khen, lại vừa tự nhận ra điểm yếu của mình để phấn đấu.

Các chuyên gia giáo dục khuyên nên dùng hình ảnh minh họa để giáo dục học sinh. Nhiều khi không cần phải “đao to búa lớn”, lý thuyết vòng vo, mà chỉ cần vài hình ảnh minh họa đơn giản, song sẽ tác động một cách trực quan và tạo ra hiệu quả giáo dục tích cực. Dưới đây là hai ví dụ về cách dùng hình ảnh để giáo dục nhân cách cho học sinh.

Vòng tròn lớn và vòng tròn nhỏ: Dùng hình ảnh minh họa này để nhằm khuyến khích việc học hỏi không ngừng, và để kiềm chế tính tự đại, tự mãn. Hãy dùng phấn vẽ lên bảng hai vòng tròn (một vòng tròn nhỏ và một vòng tròn lớn) và diễn giải: Vòng tròn nhỏ biểu thị cho sự hiểu biết ít, vòng tròn lớn biểu thị sự hiểu biết nhiều. Vòng tròn nhỏ tiếp xúc với bên ngoài ít, vòng tròn lớn tiếp xúc nhiều hơn. Như vậy, nếu ta hiểu biết ít thì phần tiếp xúc với bên ngoài ít, phần chưa biết ít. Ngược lại, nếu ta hiểu biết nhiều thì phần chưa biết ở bên ngoài sẽ nhiều hơn thêm. Có nghĩa là, càng hiểu biết nhiều thì càng thấy mình “dốt” hơn, vì những gì mình chưa biết sẽ nhiều hơn. Thế là chỉ qua vài nét phấn, ta đã mượn câu chuyện của nhà toán học cổ đại Hy Lạp Archimedes đã dạy các môn đệ của mình để khuyến khích tinh thần học tập cho học sinh, vừa qua đó chuyển tải được thông điệp của nhà bác học Isaac Newton: “Các điều ta biết chỉ là giọt nước, các điều ta không biết là cả một đại dương”.

Những vòng tròn giao nhau: Trong lớp có học sinh thụ động, tự kỷ, sống khép kín, luôn có tư tưởng đề cao cái tôi của mình một cách thái quá. Mặc dù giáo viên đã giảng giải rất nhiều nhưng vẫn không chuyển biến. Áp dụng cách này giúp các em “cởi trói” khỏi vòng tròn khép chặt mình. Thử vẽ lên bảng nhiều vòng tròn với nhiều màu phấn khác nhau. Mỗi vòng tròn biểu thị cho từng cái tôi cá nhân riêng biệt. Sau đó tô vào các phần giao nhau giữa các vòng tròn. Phần giao nhau ấy là sự hòa lẫn các màu nên cho ra một màu sắc mới. Sau đó diễn giải: “Chúng ta thấy đấy, nếu chúng ta sống khép mình thì chúng ta sẽ nghèo nàn và đơn điệu biết dường nào. Giống như những chiếc vòng tròn đơn điệu sắc màu và buồn tẻ kia. Nếu chúng ta hòa nhập với bạn bè, với mọi người, thì chúng ta sẽ có thêm những phần giao thoa mới, thêm những màu sắc mới. Phải biết sống giao hòa với mọi người để cuộc sống phong phú và thú vị hơn”.

Trần Nhân Trung