Nhân Ngày Phụ nữ Việt Nam 20-10: Những nữ tướng đất võ Tây Sơn

Nữ tướng Ya Dố là người dân tộc Ba Na ở Plây Đê Hmâu, nay thuộc xã Đông, huyện Kbang, tỉnh Gia Lai. Bà là con một tộc trưởng giàu có, nhiều quyền uy. Thấy Bok Nhạc (Nguyễn Nhạc) dấy binh khởi nghĩa, tộc trưởng Ba Na đã gả con gái là Ya Dố cho Bok Nhạc để giúp ông gây dựng lực lượng. Bà Dố đưa nghĩa quân và dân làng vào Tú Thủy khai hoang, tạo được cánh đồng màu mỡ hơn 20 mẫu cấy lúa, trồng khoai bắp lấy lương thực nuôi quân. Cánh đồng này sau gọi là “đồng Cô Hầu”. Bà Ya Dố được gọi là “Cô Hầu đốc tướng”…

Trong hàng tướng lĩnh của vua Quang Trung cũng có khá nhiều nữ tướng. Nổi bật hơn cả là năm vị, thường gọi là “Tây Sơn ngũ phụng thư”. Đứng đầu là Đô đốc Bùi Thị Xuân, rất quen thuộc trong sử sách. Bà Xuân người làng Xuân Hòa, nay thuộc xã Bình Phú, huyện Tây Sơn. Bà xinh đẹp, võ nghệ cao cường, thường sử dụng song kiếm. Theo truyền thuyết, bà vào rừng săn bắn, giết chết một con trăn rất lớn để cứu thoát một con voi trắng – voi chúa của đàn voi rừng nên được cả đàn voi thuần phục. Bà còn đánh bại hổ rừng đe cứu ông Trần Quang Diệu. Sau đó hai người đã kết duyên thành vợ chồng, cùng phò giúp Tây Sơn Tam Kiệt, trở thành những tướng lĩnh trụ cột của vua Quang Trung. Bà Bùi Thị Xuân được phong đến chức đô đốc. Ông Trần Quang Diệu được phong đến chức đại tướng quân. Đô đốc Bùi Thị Xuân là người lãnh đạo các nữ tướng dưới thời Tây Sơn Tam Kiệt, bà có biệt tài luyện voi chiến, khi xông trận đàn voi chiến đã làm cho quân xâm lược nhà Thanh thất đảm kinh hồn. Bà còn chế tạo ra thứ lương khô đảm bảo cho quân đủ lương thực và sức khỏe để đi liên tục trong chiến dịch thần tốc giải phóng Thăng Long – đó là món lương khô độc đáo gồm bánh tráng cuốn với thịt bò thưng Tây Sơn ăn rất ngon, bổ và no lâu. Có lẽ để ghi công bánh ấy mà dân Bắc Hà (Hà Nội) thời ấy cứ gọi là “bánh Đống Đa”, lâu ngày rút gọn thành “bánh đa” của Tây Sơn… Khi nhà Tây Sơn lâm vào thế suy tàn, nữ tướng Bùi Thị Xuân cùng nữ tướng Huỳnh Thị Cúc các nữ binh liều chết mở đường máu, phá tan vòng vây của quân Nguyễn Ánh ở Đâu Mầu (Quảng Bình), đưa vua Cảnh Thịnh qua sông Nhật Lệ an toàn. Ngoài các nữ tướng nói trên, quân của bà Bùi Thị Xuân còn có nữ tướng Vũ Thị Đức, người ở Phù Ly (nay thuộc huyện Phù Mỹ – Bình Định). Bà Đức là con gái thứ hai Đô đốc Ân Quang hầu Vũ Đình Huấn. Trong chiến dịch đại phá quân Thanh xuân Kỷ Dậu 1789, bà Đức cùng cha chỉ huy quân Tây Sơn diệt đồn Gián Khẩu (Ninh Bình). Sau khi diệt xong đồn, bà Đức cưỡi voi thúc quân truy kích địch. Con voi của bà bị sa xuống bãi lầy thuộc thôn Thượng Hòa, xã Gia Thanh, huyện Hoa Lư không lên được. Bà Đức đã tử trận cùng con voi. Sau này, dân địa phương lập đền thờ nữ tướng Vũ Thị Đức gần nơi bà hy sinh.

Nguyễn Tấn Tuấn