Nhiều thứ để ra đề hay hơn “bà Tưng”

Tôi nghĩ có hai điều cần nói. Điều thứ nhất, đó là đề thi để lựa chọn HS giỏi vào đội tuyển nên có thể quan tâm đến mấy vấn đề như: Một là phạm vi vấn đề được đưa ra thường đi sâu vào một số vấn đề đời sống xã hội, tương đối sâu sắc trong suy nghĩ của HS, của thế hệ trẻ. Thực tế, với số lượng HS tham gia dự thi HS giỏi không đông nên ta có thể tính đến đề tài thậm chí là nhạy cảm. Yếu tố thứ hai là đề thi để lựa chọn HS giỏi phải đạt được yêu cầu cố gắng làm thế nào để phân loại HS một cách rõ nét nhất dựa trên tiêu chí: Tư duy của HS như thế nào? Xét ở những góc độ trên thì việc ra một đề như vậy, cơ bản không có gì sai.

Thứ hai ở một góc độ khác, đây là một đề liên quan đến đề tài nhạy cảm nên thực sự rất dễ tạo ra những suy nghĩ với nhiều chiều hướng khác nhau trong dư luận. Do vậy phải tính đến mấy yếu tố quan trọng sau. Một là đề này được ra theo xu hướng nào? Rõ ràng đề được ra theo hướng mở như xu hướng hiện nay. Đặc điểm nổi bật nhất là đề thi này tự nó không kiến giải các vấn đề đưa ra mà thí sinh phải xác định xu hướng để trình bày, kiến giải thuyết phục. Một đề mở như thế này đòi hỏi tư duy, lập luận của HS phải sâu, phải chín. Đề thi đưa ra vấn đề này nhạy cảm ở chỗ nó là một hiện tượng nếu nói đúng thì không đúng nhưng nếu nói quá xa lạ thì cũng không phải. Xu hướng đi tìm đến những điểm “chống lưng” bằng vật chất của các đại gia giàu có để mưu cầu cho mình một cuộc sống đầy đủ, sung sướng là xu hướng có thật trong người trẻ. Chỉ có điều khác là đưa vấn đề như thế vào đời sống tinh thần của HS, trong nhà trường thì nên hay chưa nên? Tôi nghĩ rằng, thực ra ở HS độ tuổi 17-18 nghĩ đến vấn đề này không phải là sớm nhưng cũng có thể lựa chọn vấn đề khác gần gũi hơn, thiết thực hơn.

Một nội dung nữa liên quan đến đề thi này, tôi cảm thấy đây là một đề thực sự có giá trị thử sức đối với HS. Bởi nếu nhìn một cách hời hợt đây chỉ là vấn đề người đẹp với mong muốn được giàu có nhưng sâu xa hơn, nó đụng chạm đến vấn đề cốt lõi trong giá trị tinh thần của đời sống thanh niên, đó là quan niệm về hạnh phúc, về gia đình, về tương lai, hơn nữa là sự tự tin, ý chí sống bằng chính bản thân, năng lực của mình chứ không phải là nhan sắc, hay vóc dáng hoặc sức hấp dẫn hời hợt nào. Thế nên HS phát hiện và trình bày được thì thực sự là một thử thách để bộc lộ cái hay cái sâu sắc trong tình cảm của HS. Nếu thế thì không có gì phải trách móc.

Một khía cạnh khác đáng quan tâm là gắn hai xu hướng vào một đề thi là sự tiến bộ xã hội và quan niệm được phát biểu bởi hai người có thể nói rất táo bạo và ở mức độ nào đó là rất trung thực, thẳng thắn nhưng đồng thời cũng rất thiển cận thì rõ ràng đề này tạo cơ hội để HS tự nhìn, tự soi lại mình.

Tuy nhiên, tôi cho rằng đây là vấn đề nhạy cảm, hai là chưa thực sự sát với tinh thần của đời sống HS trong trường nên cũng không nên quá bám vào những yếu tố có tính chất đời sống xã hội ở một bộ phận nào đó, lớp người nào đó làm thành vấn đề để các em tốn quá nhiều suy nghĩ vào đó.

Điều cuối cùng, theo kinh nghiệm bản thân tôi, khi chúng ta khuyến khích HS nói thật, nói đúng những tâm tư tình cảm riêng cá nhân cũng cần phải tính đến trường hợp HS trong quá trình tư duy có những lệch lạc nên chưa chín chắn. Những đề thi liên quan đến vấn đề quá nhạy cảm sẽ tự nó gây ra khó khăn trong quá trình đánh giá. Hiện tượng bài văn lạ trước đây đã có rồi. Chúng ta sẽ rất khó đánh giá những trường hợp các em nói thật lòng mình. Do đó cần hết sức cẩn trọng.

Tôi không nghĩ thế. Đề an toàn, xét ở góc độ nào đó trước hết đảm bảo tính chính xác và đảm bảo cho người làm bài phát huy được tư duy của mình. Đề nhạy cảm không có nghĩa là không an toàn. Vấn đề là đưa HS vào tình huống nào đó nó phải phù hợp với tâm sinh lý lứa tuổi của HS và phải phù hợp với mối quan tâm chủ yếu của HS thì tôi thấy sẽ hay hơn. Như những vấn đề nảy sinh trong tình bạn học đường, trong mối quan hệ với mọi người trong gia đình… sẽ hay hơn so với việc trường hợp không mang tính xã hội nhiều.

Tôi nghĩ rằng đưa như là một ngữ liệu mang tính phản diện thì không phải là sai nhưng nêu rõ ràng là không nên. Nếu như tôi là người ra đề cho HS, kể cả câu “Không có tiền cạp đất mà ăn à” – Ngọc Trinh thì cũng không nên lấy đấy làm cứ liệu. Xét cả ở góc độ văn chương kể cả diễn đạt thông thường ứng xử hàng ngày thì câu nói này không chuẩn. Không chuẩn về mặt ngữ pháp và về mặt này mặt kia.

Tôi không hoàn toàn nghĩ thế. Tôi cho rằng vấn đề này chưa nên đưa ra cho HS, không phải vì nó quá sức mà bởi vì theo tôi, đặc biệt là trong một kỳ thi có ít nhiều tính chính thống có nhiều vấn đề khác hay hơn nên đặt ra. Tôi đánh giá cao các em HS giỏi. Các em chắc chắn có khả năng đánh giá một cách thấu đáo. Chỉ có điều nếu các em được viết về điều khác mà mình cảm thấy tâm đắc hơn thì kết quả bài thi sẽ tốt hơn nữa. Vì mục đích của chúng ta là thông qua đề thi, một mặt đề chọn đội tuyển nhưng mặt khác cũng để bồi dưỡng đời sống tâm hồn cho HS kể cả các em có được vào đội tuyển hay không. Giống như các cầu thủ, dù họ được đá trên sân hay ngồi ghế dự bị thì họ đều cần có quá trình tập luyện bồi dưỡng. Vì vậy nên có những đường bóng hay hơn, có những đường dẫn đẹp hơn là kết quả bàn thắng trên sân.

Nếu nhìn ở mức độ khái quát chung thì đề mở đánh giá được năng lực của HS. Đề mở đặt ra một vấn đề không mang tính khuôn mẫu, không tạo cơ hội để HS trình bày theo đáp án có sẵn thì tự nhiên người học sẽ phải vận dụng năng lực của mình để viết bài. Cái còn lại là có tạo được cơ hội, được quá trình tôn trọng tư duy thực sự của HS hay không để khi đứng trước đề mở, các em được nói thật, nói đúng tư duy của mình. Từ đó có thể bộc lộ cái dở, cái chưa đúng của các em. Đề mở nếu không để cho HS được nói thật thì nó không còn nhiều giá trị nữa.

Nghiêm Huê (thực hiện)