Những điển tích phổ biến từ thần thoại Hy Lạp

Thần thoại Hy Lạp, với những câu chuyện phong phú về các vị thần, anh hùng và những cuộc chiến sử thi, đã trở thành một phần quan trọng của di sản văn hóa nhân loại. Hai tác phẩm nổi bật nhất của Homere, “Iliad” và “Odyssey”, không chỉ là nền tảng của văn học phương Tây mà còn ảnh hưởng đến nhiều nền văn hóa trên thế giới.

Học sinh chọn mua sách văn học nước ngoài tại một triển lãm sách (ảnh minh họa). Ảnh: T.L

Tại Việt Nam, dù văn học và đời sống chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các truyền thống Á Đông như Nho giáo, Phật giáo và tín ngưỡng dân gian, thần thoại Hy Lạp vẫn để lại một số dấu ấn thông qua các bản dịch, nghiên cứu, và các điển tích phổ biến.

Anh hùng ca của Homere và ý nghĩa văn hóa

“Iliad” là một sử thi kể về những sự kiện trong giai đoạn cuối của cuộc chiến thành Troia (hoặc được viết là Troy), tập trung vào cơn thịnh nộ của Achilles, một chiến binh gần như bất khả chiến bại, và cuộc đối đầu giữa người Hy Lạp với người Troia. Tác phẩm đề cập các nhân vật như Hector, Paris, Helen… và các vị thần như Zeus, Athena, Apollo…, những người can thiệp trực tiếp vào số phận con người. Các chủ đề chính bao gồm danh dự, lòng dũng cảm, sự hy sinh, và xung đột giữa cá nhân và tập thể. Còn “Odyssey” kể về hành trình dài đầy thử thách của Odysseus trở về quê hương Ithaca sau cuộc chiến thành Troia. Ông đối mặt với các sinh vật thần thoại như Cyclops, Sirens và cặp quái vật Scylla và Charybdis, đồng thời nhận được sự giúp đỡ hoặc cản trở từ các vị thần như Athena và Poseidon. Tác phẩm nhấn mạnh trí tuệ, sự kiên trì, lòng trung thành và khát vọng trở về quê hương.

Cả hai sử thi đều phản ánh các giá trị văn hóa của người Hy Lạp cổ đại, như lòng dũng cảm, sự tôn kính thần linh và niềm tin vào số phận, thực chất là niềm tin vào năng lực bản thân. Những câu chuyện này đã trở thành nguồn cảm hứng cho văn học, nghệ thuật và triết học trên toàn thế giới.

Thần thoại Hy Lạp trong bối cảnh Việt Nam

Tại Việt Nam, thần thoại Hy Lạp được tiếp cận chủ yếu qua các bản dịch và nghiên cứu học thuật. Một trong những đóng góp quan trọng là các công trình của nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Khỏa (1932-1988), giảng viên bộ môn Văn học phương Tây (Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội), người đã dành cả đời để dịch và viết về thần thoại Hy Lạp, bao gồm “Anh hùng ca của Homere” và “Thần thoại Hy Lạp”. Các tác phẩm này đã mang đến cho người đọc Việt Nam cơ hội khám phá các câu chuyện sử thi của Homere, từ cuộc chiến thành Troia đến hành trình phiêu lưu của Odysseus. Ngoài ra, thần thoại Hy Lạp cũng xuất hiện trong chương trình giáo dục, đặc biệt trong các môn lịch sử (nhất là Lịch sử văn minh phương Tây) và văn học thế giới. Các trường học Việt Nam thường giới thiệu “Iliad” và “Odyssey” như những tác phẩm tiêu biểu của văn học cổ đại Hy Lạp, giúp học sinh hiểu về văn minh phương Tây. Tuy nhiên, do sự khác biệt về văn hóa và lịch sử, ảnh hưởng trực tiếp của thần thoại Hy Lạp đến văn học Việt Nam dường như không quá rõ rệt, mà chủ yếu xuất hiện qua các điển tích ngôn ngữ hoặc các chủ đề tương đồng.

Các điển tích phổ biến trong văn học và đời sống Việt Nam

Dù không có nhiều tác phẩm văn học Việt Nam trực tiếp lấy cảm hứng từ thần thoại Hy Lạp, một số điển tích từ “Iliad” và “Odyssey” đã trở nên quen thuộc trong ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam. Dưới đây là những điển tích nổi bật:

Thứ nhất, Con ngựa thành Troia: Trong “Iliad”, “con ngựa thành Troia” là một chiến lược lừa dối của người Hy Lạp để xâm nhập và phá hủy thành Troia. Người Troia, tin rằng con ngựa gỗ là món quà hòa bình, nên đã đưa nó vào thành, không ngờ bên trong chứa các chiến binh Hy Lạp… Câu chuyện này đã trở thành một điển tích phổ biến trên toàn thế giới, biểu tượng cho sự lừa dối hoặc chiến lược bất ngờ. Tại Việt Nam, cụm từ “con ngựa thành Troia” đôi khi được sử dụng trong ngôn ngữ hằng ngày hoặc các bài viết để chỉ những âm mưu hoặc kế hoạch ẩn giấu nguy cơ. Thứ hai, gót chân Achilles: Câu chuyện về Achilles, người hùng gần như bất khả chiến bại trong “Iliad”, nhưng có điểm yếu duy nhất ở gót chân, đã trở thành một điển tích nổi tiếng toàn cầu. Cụm từ “gót chân Achilles” được dùng để chỉ điểm yếu chí mạng của một cá nhân hoặc tổ chức, bất kể họ mạnh mẽ đến đâu. Trong tiếng Việt, “gót chân Achilles” được sử dụng khá phổ biến, đặc biệt trong các bài viết phân tích hoặc bình luận, nói về người dù tài năng nhưng dễ bị tổn thương bởi số phận hoặc nhất định có một điểm yếu chết người nào đó. Thứ ba, hành trình của Odysseus: Hành trình dài đầy thử thách của Odysseus trong “Odyssey” là biểu tượng cho sự kiên trì, trí tuệ và khát vọng trở về quê hương. Các câu chuyện về Odysseus đối mặt với Cyclops, Sirens hay cặp quái vật Scylla và Charybdis đã trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học trên thế giới. Tại Việt Nam, dù không có tác phẩm văn học nào trực tiếp lấy cảm hứng từ Odysseus, hình ảnh một người anh hùng vượt qua khó khăn để trở về quê hương có thể so sánh với các nhân vật trong văn học Việt Nam, như Lục Vân Tiên trong “Lục Vân Tiên” của Nguyễn Đình Chiểu, người luôn kiên định với lý tưởng dù gặp nhiều thử thách. Ngoài ra, cụm từ “giữa Scylla và Charybdis” đôi khi được dùng trong tiếng Việt để chỉ tình huống phải chọn giữa hai nguy cơ, tương tự câu “tránh vỏ dưa gặp vỏ dừa”. Thứ tư, chiếc hộp Pandora: Thành ngữ “chiếc hộp Pandora” nói về Pandora – người phụ nữ đầu tiên do các vị thần tạo ra – đã mở chiếc hộp bị cấm và vô tình giải phóng mọi tai họa, bệnh tật, khổ đau cho nhân loại, chỉ còn hy vọng ở lại trong hộp. Từ đó, thành ngữ mang nhiều lớp nghĩa biểu tượng sâu sắc. Lớp nghĩa đầu tiên là cảnh báo hậu quả của sự tò mò thiếu suy nghĩ, đặc biệt khi đụng chạm đến những điều tiềm ẩn nguy hiểm. Thứ hai, nó ám chỉ những hành động tưởng chừng vô hại nhưng có thể khơi dậy hàng loạt rắc rối, mở ra chuỗi sự kiện tiêu cực khó kiểm soát. Lớp nghĩa thứ ba mang sắc thái triết lý nhân sinh: trong mọi tai ương, đau khổ luôn có một tia hy vọng – giống như “niềm hy vọng” còn sót lại trong chiếc hộp. Vì vậy, “chiếc hộp Pandora” vừa là ẩn dụ về hiểm họa do con người tự gây ra vừa phản ánh tính hai mặt của sự lựa chọn: dù sai lầm có xảy ra vẫn luôn tồn tại cơ hội để sửa chữa và vượt qua.

Dù các điển tích trực tiếp từ thần thoại Hy Lạp không phổ biến trong văn học Việt Nam, nhiều chủ đề trong “Iliad” và “Odyssey” có sự tương đồng với các giá trị và mô típ trong văn học và văn hóa Việt Nam. Mặc dù có những điểm tương đồng về chủ đề, việc tích hợp thần thoại Hy Lạp vào văn học Việt Nam đối mặt với một số thách thức. Văn hóa Việt Nam chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ các truyền thống Á Đông khiến các câu chuyện từ thần thoại Hy Lạp có thể cảm thấy xa lạ với độc giả Việt Nam. Ngoài ra, các mô típ như sự đa thần hoặc các xung đột cá nhân trong thần thoại Hy Lạp có thể không hoàn toàn phù hợp với các giá trị tập thể và hài hòa của văn hóa Việt Nam.

Dù vậy, thần thoại Hy Lạp, đặc biệt qua các anh hùng ca của Homere, đã để lại một số dấu ấn trong văn hóa và ngôn ngữ Việt Nam. Nhiều điển tích được sử dụng trong ngôn ngữ hằng ngày, giúp người Việt tiếp cận với di sản văn hóa phong phú của thần thoại Hy Lạp, từ đó mở ra cơ hội cho những sáng tạo văn học. Khi văn học toàn cầu tiếp tục giao thoa, những câu chuyện từ “Iliad” và “Odyssey” có thể sẽ tiếp tục truyền cảm hứng và được diễn giải lại trong bối cảnh văn hóa Việt Nam.

Nguyễn Minh Tâm