Nữ giáo sư toán học thứ ba ở Việt Nam

Năm 2023, PGS.TS Tạ Thị Hoài An (nghiên cứu viên cao cấp tại Viện Toán học – Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) được Hội đồng Giáo sư Nhà nước thông qua đạt tiêu chuẩn chức danh giáo sư. Bà là nữ giáo sư toán học thứ ba ở Việt Nam trong gần 70 năm qua.

GS.TSKH Tạ Thị Hoài An (ảnh nhân vật cung cấp)

1. Bà Tạ Thị Hoài An (sinh năm 1972 tại Nghệ An) có may mắn lớn lên trong một gia đình trí thức khi có cha là giảng viên môn toán, còn mẹ làm bác sĩ trong bệnh viện. Dù không ai định hướng nhưng con đường nối nghiệp cha của bà hầu như đã vạch sẵn khi bà chọn học sư phạm toán tại Trường ĐH Sư phạm Vinh (nay là Trường ĐH Vinh) sau khi tốt nghiệp THPT. Bây giờ nhớ lại, bà An vẫn coi việc mình đến với toán, với ngành sư phạm như một lẽ tự nhiên. Tốt nghiệp ĐH năm 1993, bà An trở thành giảng viên tập sự tại Trường ĐH Vinh ở tuổi 21 (từ 1995 đến 2001, bà An chính thức là giảng viên của trường). Con đường “học, học nữa, học mãi” của bà An bắt đầu rộng mở khi bà ghi tên mình vào danh sách khóa cao học trong năm. Sau 2 năm học thạc sĩ thành công, bà lại đi tiếp trên con đường học tập để trở thành tiến sĩ vào năm 2001 dưới sự hướng dẫn của GS.TSKH Hà Huy Khoái (nguyên Viện trưởng Viện Toán học). Thời điểm đó, trong số giảng viên là nghiên cứu sinh chỉ có bà An và bà Lê Thị Thanh Nhàn (giảng viên Trường ĐH Sư phạm Việt Bắc) là nữ. Trong khó khăn chung, hai bà gặp không ít trở ngại về vật chất và hoàn cảnh riêng trên hành trình học tập. Theo lời bà An kể, khi đó hai người phải thuê trọ trong một căn phòng nhỏ đến mức chỉ kê vừa đủ một tấm phản. Tấm phản đó vừa là nơi để ngủ, vừa là chỗ làm việc. Bà An nhớ lại: “Thấy hai nghiên cứu sinh nữ khổ quá, vợ của thầy Khoái là cô Đinh Thị Thu Cúc đã cho chúng tôi ở nhờ trong một căn nhà cấp 4 nên đỡ khó khăn hơn. Dù căn nhà được mọi người gọi thân thương là “nhà của các chị Dậu””. Sau khi bảo vệ thành công luận án tiến sĩ, bà An nhận được học bổng tại Viện Hàn lâm khoa học Đài Loan, làm thực tập sinh dưới sự bảo trợ của GS. Julie Wang. Bước ngoặt mới lại đến trong đời bà. Tại đây, bà được GS. Julie Wang truyền cảm hứng nên đã quyết định chuyển từ giảng viên sang làm nhà nghiên cứu. Bà An chia sẻ: “Dù rất yêu thời gian 7 năm đứng trên bục giảng Trường ĐH Vinh, đó là những kỷ niệm đẹp không thể nào quên, nhưng các vấn đề tồn tại trong toán học đã lôi cuốn và hấp dẫn tôi”. Do muốn có nhiều thời gian nghiên cứu nên sau đó bà An chuyển đến làm việc tại Viện Toán học. Đó là năm 2005.

2. Tưởng là tất cả mọi chuyện đã “xuôi chèo mát mái”, nhưng đây là thời gian khó khăn nhất trong đời riêng của bà. Theo đó, quá trình nghiên cứu khoa học của bà An gặp khá nhiều trở ngại vì vợ chồng bà mất hơn 10 năm điều trị hiếm muộn. Trong khoảng thời gian đó, bà An liên tục phải đến bệnh viện để tiêm thuốc điều trị. Hình ảnh người phụ nữ với chồng sách bên cạnh, ngồi ở góc hành lang, chăm chú đọc và ghi chép mỗi ngày chờ bác sĩ gọi tên trở nên đặc biệt và thân thuộc với nhiều y bác sĩ trong bệnh viện. “Quãng thời gian chữa bệnh thật nhiều vất vả. Có những lúc không kìm được, tôi trốn vào một góc để khóc, không để ai biết”, bà An nhớ lại. Là người biết sống lạc quan, bà không muốn mọi người phải lo lắng cho mình. Những giọt nước mắt đó phần nào cũng xoa dịu nỗi buồn giấu kín trong lòng người phụ nữ luôn khát khao được làm mẹ, mong nghe thấy tiếng khóc của chính đứa con mà mình sinh ra. Năm 2009, bà An được phong hàm phó giáo sư. Cùng năm này, bà được Quỹ Humboldt (Đức) tài trợ sang Đức nghiên cứu khoa học. Hai năm sau, bà An đón tin vui khi trong ngôi nhà nhỏ đã có tiếng khóc của trẻ con. Tạm gác các công trình nghiên cứu khoa học, bà dành tình yêu thương của người mẹ để chăm sóc con. Chưa bao giờ bà cảm nhận được tình mẫu tử cao đẹp đến như thế…

GS.TSKH Tạ Thị Hoài An cùng chồng con (ảnh nhân vật cung cấp)

Trở thành giáo sư toán học ở tuổi 51, ngoài nỗ lực nội tại, GS.TSKH Tạ Thị Hoài An không quên sự hỗ trợ của các người thầy, đồng nghiệp, bạn bè ở Trường ĐH Vinh, Viện Toán học… Bây giờ, mỗi khi nhắc lại quá khứ “dùi mài kinh sử”, bà vẫn không quên ơn GS.TSKH Hà Huy Khoái và nghiễm nhiên xem ông là người đầu tiên động viên và gợi mở về con đường nghiên cứu khoa học cho bản thân mình.

Khi chưa đủ 2 tuổi, bé trai đã theo mẹ xuất ngoại sang Đức và Pháp, đồng hành cùng mẹ trong hành trình nghiên cứu khoa học. Năm 2014, bà An bảo vệ thành công luận án tiến sĩ khoa học tại Trường ĐH Blaise Pascal Clermont – Ferrant (Pháp). Một mình chăm con nhỏ, cộng thêm việc phải viết luận án tiến sĩ khoa học nên mỗi ngày bà chỉ được ngủ khoảng 4 tiếng, sức khỏe bị ảnh hưởng do cường độ làm việc cao. Đỉnh điểm là vào một buổi sáng, bà ngã quỵ trong nhà. Bà An kể lại, lúc đó tôi chỉ kịp gọi điện cho đồng nghiệp đến đưa vào viện cấp cứu. Theo chẩn đoán của bác sĩ, bà bị suy nhược cần được chăm sóc và nghỉ ngơi. Bây giờ nhớ lại thời điểm ám ảnh đó, bà An thấy như mới hôm qua: “Nhiều khi tôi cũng tự hỏi không hiểu sao mình có thể vượt qua một cách nhẹ nhàng trước những trở ngại đó”. Sau đó bà liền có câu trả lời cho chính mình: “Có lẽ do tôi học được sự kiên cường từ mẹ của mình”…

3.Trong hơn 30 năm, bà An đã hoàn thành 4 đề tài nghiên cứu khoa học cấp bộ, công bố 33 bài báo khoa học trên các tạp chí quốc tế uy tín và xuất bản hai cuốn sách về toán. Các hướng nghiên cứu của bà chủ yếu xoay quanh lý thuyết số, giải tích phức. Không chỉ nghiên cứu trực tiếp, bà còn điều hành Flyspect – dự án sử dụng trí tuệ nhân tạo để kiểm tra các công thức mà nhà toán học người Mỹ Thomas Hales công bố năm 2002. Có thể nói đây là câu chuyện vào thời điểm đó không đi đến hồi kết vì chưa ngã ngũ. Trong công trình nghiên cứu dài 300 trang với 21.000 công thức, Thomas Hales đã chứng minh được Giả thuyết Kepler – bài toán đã tồn tại hơn 400 năm. Tuy nhiên, trải qua 4 năm với 12 chuyên gia phản biện, tạp chí toán học nổi tiếng Annal of Mathematics đăng tải với nhận xét chỉ khẳng định được 99% chứng minh của Thomas là đúng. Vị giáo sư người Mỹ đã tìm cách kết nối với các kỹ sư máy tính và đồng nghiệp để kiểm tra phần còn lại. Trước khi gặp bà An, ông Thomas đã mất gần 10 năm, đi qua Mỹ, châu Âu và Ấn Độ, nhưng không thành công. Ban đầu, bà An và các cộng sự dự kiến hoàn thành Flyspect sau 20 năm. Nhưng nhờ sự nỗ lực của các thành viên, trong đó có nhà khoa học Trần Nam Trung (người được phong phó giáo sư năm 2023) điều hành kỹ thuật; PGS. Hoàng Lê Trường phụ trách mã hóa công thức, cùng sự hỗ trợ, phối hợp của Viện Toán học và các nhóm nghiên cứu quốc tế, dự án hoàn thành trong 7 năm. Kết quả, tất cả công thức trong nghiên cứu của Thomas Hales là đúng. Cuộc chạy đua để rút ngắn thời gian trong khoa học đã mang lại tiếng vang về uy tín không hề nhỏ trên trường quốc tế. “Trong báo cáo toàn thể đặc biệt tại Hội nghị Toán học thế giới năm 2022 đã đề cập đến nhóm nghiên cứu của chúng tôi. Nhiều tờ báo, tạp chí nổi tiếng nhắc tới thành công dự án này”, bà An tự hào. Ngồi ôn lại chặng đường bản thân đã vượt qua, bà An luôn trăn trở vì thấy rằng người phụ nữ gặp nhiều rào cản để phát triển sự nghiệp, do còn trách nhiệm chăm sóc gia đình. Đây cũng là trăn trở của nhiều nhà nghiên cứu nữ khi hướng tới những mục tiêu cao cả trong lĩnh vực khoa học.

Phan Ngọc Quang