Phát huy nhân tố tự học

Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của hoạt động sư phạm đang đặt ra vấn đề cần nghiên cứu và phát huy nhân tố tự học của HS. Bởi lẽ, những quan niệm về cách dạy học ở phổ thông theo kiểu đề cao chức năng người dạy, cung cấp những kiến thức từ phía người thầy cho học trò như hiện nay hầu như không còn là tối ưu, chất lượng và kết quả dạy học không đạt được như mong muốn. Một thực tế không thể phủ nhận là do những yếu tố khách quan và chủ quan khác nhau, HS có biểu hiện suy giảm khá nhiều về khả năng tự học; các hoạt động nhận thức như: Trực quan, tư duy, phân tích, so sánh, quy nạp… còn hạn chế. Vì vậy, phát huy nhân tố tự học của HS cần nghiên cứu và thực hiện tốt mấy vấn đề cơ bản sau:

1. Không ngừngnâng caonhận thức về mục tiêu, nội dung dạy học và mối quan hệ giữa mục tiêu dạy học và mục tiêu lĩnh hội kiến thức. Bởi dạy học là một quá trình có mục tiêu, nội dung, có phương pháp và hình thức tổ chức tiến hành. Trong đó, nhân tố năng động nhất có khả năng liên kết, hoàn thiện giữa các yếu tố khác đó là giáo viên (GV) và HS. Theo đó, GV là chủ thể hoạt động dạy, HS với vai trò là chủ thể tích cực, sáng tạo trong việc chiếm lĩnh tri thức khoa học. Nói cách khác, giảng dạy nội dung gì? dạy thế nào? và HS học được gì? học ra sao?… chỉ khi mỗi GV thực sự hiểu điều đó mới có thể chỉ đạo thực tiễn dạy học sát đúng và đạt hiệu quả cao nhất. Do đó, GV vừa phải quán triệt mục tiêu, vừa phải thể hiện yêu cầu về trí dục trong giảng dạy, tạo cơ sở thuận lợi để HS nhận thức mục tiêu bài học, tự xác định yêu cầu và phương pháp lĩnh hội nội dung. Thực tế đã chứng minh: Đối với các môn khoa học xã hội, nội dung dạy chỉ có thể được HS tự giác, tích cực lĩnh hội một cách logic, hệ thống và khoa học khi cả GV và HS xem nó là nhân tố trung tâm, chi phối trực tiếp quá trình lựa chọn phương pháp dạy và học. Thực chất đây là sự phát triển năng lực truyền thụ của GV và năng lực lĩnh hội của HS trong dạy học.

2. Đẩy mạnh cách dạy sáng tạo của GV, cách học tích cực, tự giác của HS là vấn đề cơ bản để phát huy nhân tố tự học của mỗi cá nhân. Khẳng định dạy học gắn với phương pháp của từng bộ môn, là sự sáng tạo phương pháp trong thực hành giảng dạy của mỗi GV. Do đó, dạy thế nào thì học như vậy, cách dạy nào thì ứng với nó là kiểu dạy tương tự. Nếu GV dạy theo kiểu “truyền” kiến thức thì HS “nhận” thông tin, dẫn đến ít động não, hạn chế tư duy sáng tạo và sự nỗ lực tích cực. Nếu dạy theo kiểu lấy người học làm trung tâm, thì tri thức lĩnh hội được của HS là tài sản trí tuệ của các em. Bởi ngay trong quá trình chuẩn bị và thực hành nghe giảng, các em đã thể hiện hoạt động tự học của mình, biết vận dụng phương pháp nghiên cứu vào lĩnh hội nội dung học tập trong các điều kiện khác nhau.

Thực tế đã chứng tỏ, cùng một thầy dạy, với một bài giảng trong điều kiện mặt bằng kiến thức của HS như nhau, nếu em nào có phương pháp tự học khoa học, tiến hành các thao tác như: Nghe, ghi, quan sát, tư duy… phù hợp thì hiệu quả tiếp thu bài tốt hơn, theo đó HS hiểu thực chất từng vấn đề học tập hơn những em còn hạn chế về phương pháp học tập. Điều này đặt ra vấn đề cần coi trọng hơn nữa việc cải tiến phương pháp dạy sáng tạo, làm cho HS nắm vững bản chất vấn đề, lĩnh hội kiến thức một cách thuận lợi, biết vận dụng vào liên hệ thực tiễn công tác, góp phần nâng cao chất lượng GD-ĐT trong thời gian tới.

3. Phát huy nhân tố tự học của HS thông qua thực hành truyền thụ một vấn đề, một nội dung bài giảng. Xét về tính chất và đặc điểm của hoạt động dạy học ở nhà trường, muốn đạt được hiệu quả cao, suy cho cùng là vấn đề phát huy tính tích cực tự giác, độc lập, sáng tạo của HS. Do vậy cần lưu ý một số khía cạnh cụ thể sau: GV nên nêu các đơn vị kiến thức của từng mục, từng phần theo logic của cấu trúc nội dung bài học, sau đó lí giải, phân tích, chứng minh, để HS định hình nghiên cứu và có phương pháp tiếp cận nội dung cho phù hợp. Thực hành kiến giải thông tin nội dung, đây là bước có ý nghĩa quyết định chất lượng giảng dạy, đồng thời hình thành phương pháp tự học cho HS. GV sử dụng các phương pháp, cách thức khác nhau, một mặt làm sáng tỏ nội dung để HS hiểu (dạy kiến thức); mặt khác cần hướng những phương pháp, cách thức truyền thụ của GV vào khơi dậy, tăng cường cách thức tự học của HS (dạy cách học), đồng thời nêu ra cách thức học tập mới cho HS vận dụng vào các hình thức tập bài, thảo luận, thực hành, tự học và thi, kiểm tra… Song song với trình bày nội dung, GV luôn coi trọng dành thời gian thích đáng cho việc định hướng, liên hệ vận dụng kiến thức lí luận vào thực tiễn nghề nghiệp của HS sau này, tránh những biểu hiện dạy học lí thuyết đơn thuần, hoặc chỉ liên hệ một cách chung chung.

4. Tăng cường bồi dưỡng phương pháp tự học cho HS thông quaquá trình giảng dạy, có thể nêu ra một số vấn đề sau: Làm rõ mục tiêu bồi dưỡng phương pháp tự học cùng với mục tiêu trang bị kiến thức trong mỗi bài giảng cho HS. Mục tiêu là cách nắm thực chất nội dung, cách ghi bài theo ý hiểu, ghi nhớ và tái hiện nội dung theo sở trường của HS. Khai thác nội dung bài giảng vào bồi dưỡng phương pháp tự học cho HS ngay trong khi thiết kế nội dung bài giảng. Theo đó trong quá trình biên soạn bài giảng, GV cần dự kiến những nội dung, phương pháp giảng dạy, hướng vào phát huy nhân tố tự học của HS như: Định hướng theo chủ đề hoặc mở rộng, chỉ ra hướng liên hệ vận dụng trong thực tiễn, giới hạn số trang tài liệu bắt buộc phải đọc, đề nghị đọc thêm tài liệu tham khảo, yêu cầu chuẩn bị các nội dung của buổi học tiếp theo…

Như vậy, vấn đề phát huy vai trò nhân tố tự học của HS đồng nghĩa với việc đổi mới phương pháp dạy của GV. Nếu HS được hướng dẫn phương pháp tự học thông qua bài giảng, kết hợp đẩy mạnh cách dạy sáng tạo của GV, thì vấn đề hình thành, phát huy nhân tố tự học của các em sẽ đạt hiệu quả cao nhất, đáp ứng mục tiêu, yêu cầu GD-ĐT trong giai đoạn mới.

ThS. Nguyễn Ngọc Sáng