Trong làn sóng chuyển đổi số và chuyển đổi xanh đang diễn ra mạnh mẽ toàn cầu, sản xuất thông minh, bền vững được xem là chìa khóa để nâng cao năng lực cạnh tranh và mở rộng thị trường cho doanh nghiệp Việt Nam. Không chỉ là xu thế, đây còn là áp lực ngày càng rõ ràng khi các hàng rào kỹ thuật đang dần được thay thế bằng hàng rào môi trường như cơ chế thuế carbon mà Liên minh châu Âu chuẩn bị áp dụng từ năm 2026.
Tuy nhiên, đứng trước cánh cửa hội nhập, không ít doanh nghiệp Việt vẫn loay hoay với bài toán chuyển đổi – giữa một bên là yêu cầu phải đổi mới nhanh, và một bên là hàng loạt rào cản từ hạ tầng cũ kỹ, vốn hạn chế, công nghệ lạc hậu cho đến khung pháp lý chưa theo kịp thực tiễn. Bài toán sản xuất thông minh bền vững vì thế không chỉ cần lời giải ở từng doanh nghiệp, mà còn đòi hỏi một sự điều chỉnh tổng thể về chính sách, tư duy quản lý và cách tiếp cận phát triển công nghiệp trong dài hạn.
Khu công nghiệp cũ và áp lực đổi mới
TP.HCM là địa phương tiên phong thành lập các khu chế xuất, khu công nghiệp từ những năm 1990, nhưng sau hơn hai thập kỷ, nhiều khu như Tân Bình, Tân Thuận, Cát Lái hay Linh Trung nay đã trở nên lỗi thời. Hạ tầng xuống cấp, giao thông thiếu kết nối, thiếu dịch vụ xã hội và đặc biệt là tình trạng đô thị hóa xung quanh, khiến các khu công nghiệp này không còn đủ điều kiện thu hút đầu tư công nghệ cao hoặc sản xuất xanh.
Theo ông Chế Văn Trung – Giám đốc Khu công nghiệp Cát Lái, việc mở rộng hay thu hút doanh nghiệp quy mô lớn ở các khu cũ gần như bất khả thi.
Không chỉ TP.HCM, nhiều khu công nghiệp truyền thống khác trên cả nước cũng đang trong tình trạng tương tự: hiệu quả sử dụng đất thấp, hạ tầng lạc hậu, thiếu liên kết công nghệ và không đủ điều kiện bảo vệ môi trường theo chuẩn mới. Điều này khiến khả năng tiếp cận chuỗi giá trị toàn cầu của doanh nghiệp bị hạn chế. Trong khi đó, các khu công nghiệp mới ở miền Bắc hoặc một số tỉnh đã bắt đầu hướng đến mô hình tích hợp khu công nghiệp – đô thị – dịch vụ – logistics và kinh tế tuần hoàn, tạo lợi thế cạnh tranh rõ rệt.
TP.HCM đã bắt đầu triển khai thí điểm chuyển đổi 5 khu công nghiệp theo hướng mới, bao gồm: Hiệp Phước, Tân Thuận, Cát Lái, Tân Bình và Bình Chiểu. Mục tiêu là hình thành mô hình khu công nghiệp thông minh, ứng dụng công nghệ số, ít thâm dụng lao động và đạt tiêu chuẩn ESG (môi trường, xã hội và quản trị tốt). Tuy nhiên, để quá trình này lan tỏa thành xu hướng toàn diện, cần có sự chuẩn bị nghiêm túc từ cả hệ thống.
Doanh nghiệp loay hoay trong cuộc đua bắt buộc
Dù đã nhận thức được tầm quan trọng của việc chuyển đổi, phần lớn doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa vẫn lúng túng không biết bắt đầu từ đâu. Chuyển đổi sản xuất thông minh không đơn thuần là thay máy móc hay phần mềm quản lý mà là một quá trình tái cấu trúc toàn diện: từ mô hình sản xuất, cách vận hành đến tư duy lãnh đạo và năng lực đội ngũ. Trong đó, rào cản tài chính là một trong những yếu tố lớn nhất.
Ông Võ Văn Thân – Chủ tịch Hiệp hội các doanh nghiệp TP.HCM – cho biết: “Dù TP.HCM đã có chương trình kích cầu, hỗ trợ lãi suất vay vốn đổi mới thiết bị nhưng doanh nghiệp muốn tiếp cận vẫn phải chứng minh năng lực quản trị, minh bạch tài chính và tính khả thi của dự án, điều không hề dễ với doanh nghiệp vừa và nhỏ”.
Ngoài ra, vấn đề thị trường cũng tạo áp lực ngày càng lớn. Từ năm 2026, EU sẽ chính thức áp dụng thuế carbon biên giới (CBAM) đối với hàng hóa nhập khẩu có phát thải cao. Điều này khiến các doanh nghiệp sử dụng công nghệ cũ, không thể chứng minh được mức phát thải carbon sẽ bị đánh thuế cao hơn, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng cạnh tranh. Thế nhưng hiện nay nhiều doanh nghiệp Việt vẫn chưa có đủ thiết bị, công cụ đo lường phát thải hoặc hiểu biết đầy đủ về quy trình truy xuất carbon, chứng chỉ xanh hay hệ thống đánh giá quốc tế.
Ông Đặng Hải Dũng – Phó Cục trưởng Cục Đổi mới Sáng tạo – Chuyển đổi xanh và khuyến nông – nhìn nhận: “Các doanh nghiệp đang thiếu thông tin chuẩn mực, chưa hiểu rõ các bước để đạt chứng nhận xanh. Trong khi đó, yêu cầu kỹ thuật ngày càng cao và không có chỗ cho sự chậm trễ”.
Chính sách còn chậm, cần cơ chế linh hoạt
Về mặt thể chế, Việt Nam đã có nhiều nghị quyết quan trọng như Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá khoa học – công nghệ – đổi mới sáng tạo, Nghị quyết số 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân, Quyết định 1131/QĐ-TTg do Thủ tướng ký ngày 12-6-2025, công bố Danh mục công nghệ và sản phẩm công nghệ chiến lược. Đây là những định hướng nền tảng giúp doanh nghiệp xác định mục tiêu dài hạn.
Tuy nhiên, trong thực tế, quá trình triển khai vẫn còn độ trễ. Nhiều khái niệm như “khu công nghiệp sinh thái”, “khu công nghệ cao” vẫn chưa được định danh rõ trong các văn bản pháp lý như Nghị định 35. Doanh nghiệp vẫn gặp vướng mắc khi xin cấp phép xây dựng do yêu cầu quy hoạch 1/500, gây tốn kém thời gian và chi phí. Một số trường hợp “thiếu phép nhưng không sai phép” lại bị xử lý như vi phạm pháp luật, khiến nhà đầu tư mất niềm tin.
Ông Võ Xuân Điền – Phó ban Quản lý khu chế xuất – công nghiệp TP.HCM – đề xuất cần có cơ chế phân biệt rõ giữa hành vi sai phạm cố ý và những trường hợp vướng mắc do pháp lý chưa cập nhật. Đồng thời nên có một hệ thống hành lang pháp lý minh bạch, dễ hiểu, giúp doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư thay vì “chạy vòng quanh” để xin đủ giấy tờ.
Giới chuyên gia cũng cho rằng, muốn chuyển đổi thành công, Việt Nam cần đi theo hướng “tam giác phối hợp”: Nhà nước tạo cơ chế rõ ràng và minh bạch; doanh nghiệp chủ động đổi mới mô hình, đầu tư công nghệ và đào tạo nhân lực; thị trường tài chính – đầu tư phải đóng vai trò cầu nối, tiếp sức cho doanh nghiệp thông qua vốn dài hạn và ổn định.
Chuyển đổi sang sản xuất thông minh và bền vững không chỉ là một mục tiêu dài hạn mà đang dần trở thành tiêu chuẩn mới trong sân chơi toàn cầu. Với áp lực từ thị trường quốc tế và yêu cầu nội tại về nâng cao năng lực cạnh tranh, doanh nghiệp Việt buộc phải bước vào hành trình cải tổ toàn diện. Để hành trình ấy không đơn độc, rất cần một hệ sinh thái chính sách linh hoạt, cơ chế hỗ trợ thiết thực và sự đồng hành từ thị trường vốn đến nguồn nhân lực. Chỉ khi đó, bài toán chuyển đổi mới không còn là gánh nặng mà trở thành cơ hội để doanh nghiệp Việt vươn lên mạnh mẽ trong kỷ nguyên phát triển bền vững.
Thủy Phạm
Bình luận (0)