Thử máu tìm ung thư không thiêng

Nhiều người, nhất là phụ nữ, thường tìm đến bác sĩ để yêu cầu cho thử máu tìm ung thư. Có người đã rất lo lắng và hoảng sợ khi có kết quả xét nghiệm dương tính. Người khác lại tỏ ra vui mừng và yên tâm vì kết quả âm tính, mặc dù vừa mới tốn máu lẫn tốn tiền. Thực tế, có đáng lo hay đáng vui như vậy không?

Cùng với tim mạch, ung thư là một trong hai loại bệnh có nhiều người mắc nhất, với tỉ lệ tử vong cao nhất. Có nhiều loại ung thư với nhiều biểu hiện khác nhau. Và cũng có nhiều phương pháp chẩn đoán, từ kinh điển đến hiện đại, trong đó định lượng dấu ấn ung thư trong máu, còn được gọi là thử máu tìm ung thư, được quan tâm và được nhiều bác sĩ sử dụng thời gian gần đây, với hy vọng tầm soát và phát hiện ra ung thư ở giai đoạn sớm.

Truy tìm ung thư qua máu
Tế bào bướu, nhất là tế bào ung thư, khi sinh sản, phát triển quá mức kiểm soát thường sản xuất ra một hay nhiều chất đặc biệt. Các chất này, được gọi là dấu ấn ung thư. Thường là các protein, có nhiều nhất ngay trong bướu, sẽ được đưa vào trong dòng máu, có khi được thải ra qua nước tiểu, có khi trong các loại dịch tiết khác như nước mắt, nước bọt, nước mũi, dịch não tuỷ, dịch ổ bụng, dịch màng phổi…
Để tìm các dấu ấn này, chỉ cần rút một ít máu từ các tĩnh mạch ở tay hay chân và gửi cho phòng xét nghiệm. Bất kỳ loại ung thư nào cũng đều tiếp xúc với dòng máu nên máu là nơi có thể tìm thấy dấu ấn của các loại ung thư. Hơn nữa, máu là chất dễ lấy được với lượng vừa đủ cho xét nghiệm và có thể định lượng dấu ấn ung thư trong lúc lấy máu làm các xét nghiệm khác.
Trong thời gian đầu, lúc mới tìm ra, xét nghiệm định lượng dấu ấn ung thư được xem như một tiến bộ thần kỳ và được kỳ vọng như một phương tiện hữu hiệu trong tầm soát, phát hiện sớm và chẩn đoán ung thư.
Từ dấu ấn đầu tiên là HCG (cho biết ung thư nhau thai, ung thư tế bào mầm của buồng trứng và tinh hoàn) đến nay đã có khoảng 30 dấu ấn được sử dụng, đại diện cho nhiều loại ung thư khác nhau. Các dấu ấn này dùng rộng rãi, cho cả những người không hề có dấu hiệu nghi ngờ ung thư, không hề thuộc nhóm có nguy cơ cao.
Việc lạm dụng này phổ biến đến nỗi có người chỉ đi khám sức khoẻ định kỳ cũng “được” cho làm cùng lúc nhiều loại dấu ấn để phát hiện sớm ung thư. Tuy nhiên, từ vài năm nay, ngành y, nhất là ngành ung bướu học đã nhận thấy loại xét nghiệm này không giúp gì nhiều cho tầm soát, phát hiện sớm ung thư.
Không “thiêng” như nhiều người tưởng
Dù mục đích ban đầu của xét nghiệm định lượng dấu ấn ung thư là giúp tầm soát và phát hiện sớm bệnh nhưng đến nay, rất ít dấu ấn ung thư có thể đạt mục đích này. Bởi lẽ mọi người đều có một lượng nhỏ các dấu ấn ung thư trong máu. Nồng độ các dấu ấn chỉ tăng cao hơn bình thường khi cơ thể có một lượng khá lớn tế bào ung thư (nghĩa là ung thư không còn ở giai đoạn sớm). Nhiều bệnh nhân dù có ung thư nhưng vẫn có nồng độ dấu ấn bình thường. Ngay cả khi nồng độ tăng cao hơn bình thường cũng chưa chắc bị ung thư.
Hiện nay, chỉ định làm xét nghiệm định lượng dấu ấn ung thư đã được cân nhắc kỹ. Các nhà khoa học và cả những nhà sản xuất các sinh phẩm để làm các xét nghiệm này đều khuyến cáo chỉ xét nghiệm cho những người có nguy cơ cao bị mắc bệnh ung thư, và chỉ chọn xét nghiệm có liên quan đến ung thư đó mà thôi. Theo đó có ba dấu ấn tạm được dùng để phát hiện sớm ung thư, dù việc dùng rộng rãi này vẫn còn nhiều tranh cãi:

“Không nên thử máu tìm ung thư cho người bình thường. Làm như thế không những vô ích, tốn kém mà còn làm cho bệnh nhân và người thân của họ hoảng sợ”

Dấu ấn PSA: PSA sản xuất bởi tuyến tiền liệt, tăng cao khi tuyến này có bệnh và tăng cao ngay cả trong giai đoạn sớm của ung thư tuyến tiền liệt. Tuy nhiên không nên xét nghiệm PSA cho tất cả đàn ông với mục đích tầm soát vì chỉ có khoảng 20 – 30% bệnh nhân có PSA cao là có ung thư thật sự.
Dấu ấn AFP: được sử dụng hạn chế cho những người có viêm gan, nhất là viêm gan siêu vi B và C.
Dấu ấn CA 125: đôi khi cũng được dùng để tầm soát ung thư buồng trứng ở những phụ nữ có nguy cơ cao mắc loại ung thư này.
Khi nào cần thử máu tìm ung thư?

Chỉ nên làm xét nghiệm này trong các trường hợp sau: tiền căn gia đình có người bị ung thư có tính di truyền, như ung thư vú, ung thư đại – trực tràng…; thuộc nhóm có nguy cơ cao mắc ung thư, như người hút thuốc lá nhiều và lâu, người mắc viêm gan B hoặc C; có xét nghiệm khác hoặc có triệu chứng lâm sàng nghi ung thư, chẳng hạn có khối bướu trong vú hoặc có khối bướu trong ổ bụng nghi ung thư; đã mắc ung thư, đang được điều trị hoặc đã trị khỏi nhưng còn theo dõi.
Tuỳ theo trường hợp, bác sĩ sẽ lựa chọn loại dấu ấn thích hợp để làm xét nghiệm. Rất hiếm khi một người bị cùng lúc hai hay trên hai ung thư. Thông thường chỉ cần làm một hoặc hai dấu ấn là đủ.
Điều quan trọng nhất là khi đã có kết quả xét nghiệm định lượng dấu ấn ung thư, chính các bác sĩ đã đề nghị xét nghiệm sẽ phải phối hợp kết quả này với các dấu hiệu – triệu chứng lâm sàng, các xét nghiệm khác… để có chẩn đoán thích hợp nhất.
Không nên xét nghiệm tìm dấu ấn ung thư cho người bình thường, nhất là xét nghiệm nhiều dấu ấn cùng lúc. Làm như thế không những vô ích, tốn kém (tiền và máu) mà còn làm cho bệnh nhân và người thân của họ lo lắng, hoảng sợ, đặc biệt khi đã làm xong, bác sĩ lại không giải thích, bỏ mặc bệnh nhân tự “suy luận” kết quả. Kết quả xấu thì hoảng loạn, kết quả tốt thì yên chí rằng mình không có ung thư. Như thế rất nguy hiểm!

Cần hiểu đúng dấu ấn ung thư

Dùng cho chẩn đoán? Xét nghiệm dấu ấn ung thư không thể dùng để chẩn đoán xác định ung thư, mà luôn phải được phối hợp với các dữ kiện lâm sàng, các xét nghiệm khác. Người có dấu ấn ung thư trong máu cao hơn bình thường chưa chắc bị ung thư.
Hầu hết dấu ấn cũng có thể được sản xuất bởi tế bào không ung thư (tế bào bình thường, hoặc tế bào của bệnh lành tính). Nhiều người mắc ung thư vẫn có nồng độ dấu ấn bình thường, nhất là trong giai đoạn sớm. Khi đó, xét nghiệm dấu ấn không giúp ích gì.
Đánh giá được tình trạng bệnh? Diễn tiến của ung thư nói chung rất phức tạp. Có loại nhanh. Có loại lại chậm. Trên bệnh nhân ung thư, nồng độ dấu ấn tăng cao là dấu hiệu cho biết ung thư đã lan tràn đến bộ phận khác nên xét nghiệm dấu ấn có thể giúp đánh giá giai đoạn bệnh, tiên lượng được nặng nhẹ, dự đoán được diễn tiến của bệnh.
Đánh giá hiệu quả điều trị? Một trong những ứng dụng quan trọng nhất của xét nghiệm dấu ấn ung thư là giúp theo dõi mức độ đáp ứng của bệnh với điều trị, đặc biệt với ung thư giai đoạn trễ. Trong nhiều trường hợp, xét nghiệm dấu ấn lại là xét nghiệm dễ làm nhất, rẻ nhất, tiện lợi nhất.
Trong khi điều trị, nếu nồng độ dấu ấn giảm có nghĩa điều trị đang có hiệu quả tốt và ngược lại. Tuy nhiên cần lưu ý, đôi khi ung thư nhạy với thuốc, nhiều tế bào ung thư chết cùng lúc, phóng thích ra một lượng lớn dấu ấn vào máu làm dấu ấn này tăng cao trong một thời gian ngắn trước khi giảm.
Phát hiện ung thư tái phát? Ứng dụng hữu ích nhất của dấu ấn ung thư là theo dõi tình trạng tái phát ung thư. Trong điều trị, nếu dấu ấn tăng trước khi điều trị, giảm khi đang điều trị, nhưng tăng cao lại sau đó có nghĩa ung thư có thể đang tái phát.

Theo GS-TS Nguyễn Sào Trung (SGTT)