Thuyền thúng Phú Yên: Kỳ 2: Nghề lắm công phu

Đan thuyền thúng là nghề lắm công phu. Để hoàn thành chiếc thuyền thúng có đường kính 2,3m cả nhóm thợ phụ trách các công đoạn phải mất gần tuần lễ. Nguyên vật liệu làm nên thuyền thúng là từ tre. Để tăng tuổi thọ cũng như đảm bảo yếu tố kỹ thuật, độ an toàn thì nguyên liệu được chọn là loại tre đặc, không non cũng không già lắm và chỉ sử dụng cật từ nửa thân trở xuống. Để làm một chiếc thuyền thúng phải trải qua nhiều công đoạn, cụ thể là chẻ, vót tre, đan mê, lận, nức và quét dầu. Người thợ muốn làm được thúng thì phải nắm vững kiến thức ở 3 công đoạn quan trọng là vót, đan và lận. Ở các công đoạn làm thuyền thúng, khó nhất vẫn là khâu lận vành. Tre lận vành phải là loại tre đặc biệt được tuyển chọn từ hàng trăm cây mới có được một cây tốt. Người lận vành giỏi đến đâu mà tre xấu hoặc người vót vành không đạt thì cũng khó cho ra một sản phẩm hoàn hảo.

Làng nghề Phú Mỹ không tạo hình thuyền thúng trên cạn (đóng trụ trên mặt đất) mà tạo hình dưới một cái hố. Những gia đình làm thuyền thúng với quy mô lớn thì trước nhà đào sẵn nhiều hố với chiều rộng, cao tương đương với kích thước cần thực hiện. Khi đan mê xong, người thợ đặt mê xuống hố. Bằng con mắt tinh tường, đôi tay khéo léo kết hợp với một số dụng cụ, người thợ mới bắt đầu tạo hình. Tạo hình đến đâu, dùng cát xung quanh để tấn xuống và cứ thế người thợ hoàn chỉnh thuyền. Đây là điểm khác biệt độc đáo so với các địa phương khác. Cách làm này mất khá nhiều thời gian và công sức nhưng lại cho ra một sản phẩm đạt độ an toàn và kỹ thuật cao.

Không thể lường trước tai nạn từ nghề này mang lại. Cầm nan tre sắc bén, anh Nguyễn Tấn Tài (35 tuổi) theo nghề 10 năm cho biết: “Dù có thâm niên hàng chục năm nhưng khi vót cũng như đan mê, không thể tránh khỏi nan cắt vào tay, chân túa máu. Dụng cụ bảo vệ các ngón tay của thợ không có gì khác ngoài miếng giẻ quấn sơ sài qua các ngón tay. Một chút sơ suất, nan tre có thể cắt ngọt ngón tay”. Đến làng nghề Phú Mỹ, hỏi chuyện tai nạn từ nghề, ai ai cũng chưa hết bàng hoàng sau tai nạn của người thợ trẻ cùng làng. Bà Hương kể lại, để giảm bớt chi phí, thằng Hùng (tên người thợ bị tai nạn – PV) tự đi mua, chặt tre. Khi bám lên bụi để dọn gai thì không may trượt chân, chiếc rựa rơi móc vào nửa cánh tay. Dù đã tốn nhiều chi phí nhưng không thể nối lại cánh tay muốn đứt lìa”. Theo chỉ dẫn của bà Hương, chúng tôi tìm đến nhà anh Hùng nhưng căn nhà tạm bợ bên vách núi đã vắng bóng chủ từ lâu. Hỏi thăm mới biết, anh Hùng vừa được ông chủ đặt hàng ở Cà Mau hay tin anh bị tai nạn đã quyết định hỗ trợ tiền để anh ra Huế điều trị.

Nhiều thợ lớn tuổi ở Phú Mỹ cho hay, chỉ cần nhìn bàn tay của người ta thì có thể biết chính xác người đó có làm nghề đan thuyền thúng hay không. “Chẳng phải tài giỏi gì, họ nhận biết qua những vết sẹo chồng chất do nan tre cắt ngang dọc trên bàn tay, nặng hơn là mất ngón tay”, bà Hương nói.

Khâu tạo hình hoàn tất, người thợ kiểm tra và định mẫu lần cuối rồi mới cắt, gọt nan cho sát mép để đặt vành. Khâu đặt vành còn gọi là lận vành. Vành được làm từ cật tre tốt nhằm giữ thăng bằng cho thuyền. Dây cột vành là loại cước chuyên dụng có khả năng chịu nắng mưa tốt, giá thành khá cao. Khi vành đã lận xong, thuyền thúng được mang đi phơi nhiều nắng. Ít ai biết rằng, phân bò là nguyên liệu đặc biệt quan trọng đối với chiếc thuyền thúng. Phân bò tươi được đánh nhuyễn, trát và quét đều một lớp khá dày vào các khe nan. Theo anh Tài, phân bò có tác dụng làm kín khe, ngăn không cho nước thấm vào trong. Và để giữ cho lớp phân bò thêm chắc chắn, công đoạn tiếp theo là quét lớp dầu rái bên ngoài lẫn trong thuyền thúng. Dầu rái là loại hóa chất màu trắng đục, có tác dụng chịu nước, chịu nắng rất tốt, bảo vệ lớp nan. Lớp dầu rái khô sẽ cho ra màu nâu sẫm đục, giúp thuyền thúng thêm cứng cáp. 

Theo những người thợ lâu năm ở làng nghề Phú Mỹ, một chiếc thuyền thúng làm đúng kỹ thuật, tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chí và được sử dụng, bảo quản tốt thì tuổi thọ có thể lên đến 12-15 năm. Hiện, giá mỗi chiếc thuyền thúng dao động từ 1.200.000 đồng/ chiếc đến 2.600.000/ chiếc, tùy vào kích cỡ và tùy vào số nan. Với giá này, người làm nghề không thể thuê mướn lao động mà phải tận dụng công nhà. Muốn cho ra một chiếc thuyền thúng, trung bình mất từ 7-8 cây tre tốt. Hiện nay, mỗi cây tre mua vào có giá từ 23.000-27.000 đồng tùy thời điểm cũng như khoảng cách vận chuyển. Giá nguyên liệu cao, trong khi đó không thể tăng giá thành sản phẩm nên nhiều hộ gia đình làm nghề với quy mô nhỏ lẻ muốn tồn tại với nghề cũng là vấn đề nan giải. Ông Trần Hữu Hiệu, Chủ tịch UBND xã An Dân, huyện Tuy An cho biết: “Nhằm tạo điều kiện cho người dân làng nghề, chính quyền địa phương đang phối hợp với Liên minh hợp tác xã và Hội Nông dân nghiên cứu đầu tư máy móc để hạn chế làm việc thủ công ở một số công đoạn, giảm giá thành của sản phẩm”.

Trên thị trường hiện nay đã có loại thuyền thúng được làm từ chất liệu nhựa. Tuy nhiên, với những ưu điểm về giá thành, tuổi thọ cao và tính an toàn tuyệt đối nên thuyền thúng làng nghề truyền thống Phú Mỹ vẫn chiếm lĩnh thị trường. Anh Tài nói, với thị trường trong nước cũng như thị trường nước ngoài như hiện nay thì trong tương lai, những hộ gia đình làm nghề sẽ khấm khá hơn. Lúc đó lo nhất là không đủ thợ để làm.

Bài, ảnh: Trần Anh