Kỷ nguyên số đã mang đến những thay đổi sâu sắc trong mọi lĩnh vực của cuộc sống, và giáo dục không phải là ngoại lệ. Với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin, internet và các thiết bị số, giáo dục đang chuyển mình từ mô hình truyền thống sang hình thức học tập trực tuyến, học tập kết hợp với sử dụng công cụ kỹ thuật số.
Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích như tiếp cận kiến thức dễ dàng hơn, học tập cá nhân hóa và kết nối toàn cầu, kỷ nguyên số cũng đặt ra nhiều thách thức lớn.
Trước hết, một trong những thách thức lớn nhất là bất bình đẳng kỹ thuật số, hay còn gọi là “digital divide”. Trong kỷ nguyên số, không phải ai cũng có cơ hội tiếp cận công nghệ một cách bình đẳng. Tại nhiều quốc gia đang phát triển, bao gồm Việt Nam, một bộ phận học sinh ở vùng sâu, vùng xa hoặc gia đình thu nhập thấp thiếu thiết bị như máy tính, điện thoại thông minh và kết nối internet ổn định. Theo báo cáo của UNESCO vào năm 2023, khoảng 2,7 tỷ người trên thế giới vẫn chưa tiếp cận internet, dẫn đến tình trạng học sinh bị bỏ lại phía sau trong các chương trình học trực tuyến, đặc biệt sau đại dịch Covid-19. Điều này không chỉ làm gia tăng khoảng cách giáo dục mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế – xã hội lâu dài.
Để ứng phó với thách thức này, các Chính phủ và tổ chức giáo dục cần đầu tư mạnh mẽ vào cơ sở hạ tầng số. Ví dụ, Việt Nam có thể mở rộng chương trình “Sóng và máy tính cho em” để cung cấp thiết bị miễn phí cho học sinh nghèo. Đồng thời, hợp tác với các doanh nghiệp công nghệ như Google hay Microsoft để xây dựng mạng lưới internet miễn phí tại trường học và cộng đồng. Ngoài ra, việc phát triển các nền tảng học tập trực tuyến miễn phí, dễ tiếp cận trên thiết bị di động cơ bản, như sử dụng ứng dụng học qua SMS hoặc video tải về, sẽ giúp giảm bớt khoảng cách. Giáo dục phải hướng tới tính bao trùm, đảm bảo mọi học sinh đều có cơ hội học tập mà không bị loại trừ bởi rào cản công nghệ.
Thách thức thứ hai là vấn đề bảo mật dữ liệu và quyền riêng tư trong môi trường học tập số. Khi học sinh và giáo viên sử dụng các nền tảng trực tuyến như Zoom, Google Classroom hay Moodle, dữ liệu cá nhân như thông tin học tập, địa chỉ email và thậm chí hình ảnh cá nhân có nguy cơ bị lộ, lọt hoặc khai thác. Các vụ hack hệ thống giáo dục đã chứng minh rằng an ninh mạng là vấn đề cấp bách. Hơn nữa, trẻ em dễ bị ảnh hưởng bởi quảng cáo nhắm mục tiêu hoặc nội dung độc hại trên mạng xã hội, dẫn đến rủi ro về sức khỏe tinh thần và an toàn trực tuyến.
Giải pháp ứng phó bao gồm việc xây dựng khung pháp lý chặt chẽ về bảo vệ dữ liệu, như áp dụng Luật An ninh mạng tại Việt Nam và tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế như GDPR (GDPR là Quy định chung về bảo vệ dữ liệu, do Liên minh châu Âu (EU) ban hành, ảnh hưởng đến bất kỳ tổ chức nào xử lý dữ liệu cá nhân của người dân ở EU). Các trường học cần đào tạo giáo viên và học sinh về kỹ năng an toàn mạng, chẳng hạn như sử dụng mật khẩu mạnh, nhận biết lừa đảo và quản lý quyền riêng tư trên mạng xã hội. Hơn nữa, các nền tảng giáo dục nên tích hợp công nghệ mã hóa dữ liệu và kiểm tra định kỳ để phát hiện lỗ hổng. Giáo dục số không chỉ dạy kiến thức mà còn phải dạy cách bảo vệ bản thân trong thế giới ảo.
Tiếp theo, chất lượng nội dung và thông tin sai lệch là thách thức nổi bật. Kỷ nguyên số mang đến biển thông tin khổng lồ, nhưng không phải tất cả đều đáng tin cậy. Học sinh dễ tiếp xúc với fake news, thông tin lệch lạc trên YouTube, TikTok hay các diễn đàn trực tuyến, dẫn đến hiểu biết sai lầm. Theo nghiên cứu của Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) năm 2024, chỉ khoảng 50% học sinh trên thế giới có khả năng phân biệt thông tin thật giả. Điều này làm suy giảm chất lượng giáo dục, đặc biệt khi giáo viên chưa được trang bị đầy đủ để hướng dẫn học sinh. Để khắc phục, cần tích hợp giáo dục kỹ năng số vào chương trình học chính quy. Học sinh nên được dạy cách kiểm chứng nguồn tin, sử dụng công cụ như FactCheck.org hoặc Google Reverse Image Search. Giáo viên cần được đào tạo liên tục về công nghệ, thông qua các khóa học trực tuyến miễn phí từ Coursera hay edX. Ngoài ra, các nền tảng giáo dục nên sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để lọc nội dung, khuyến khích sản xuất tài liệu chất lượng cao từ nguồn uy tín. Giáo dục phải chuyển từ truyền đạt kiến thức sang phát triển tư duy phê phán, giúp học sinh trở thành người tiêu dùng thông tin thông minh.
Một thách thức khác là sức khỏe tâm lý và thể chất của học sinh trong môi trường số. Học tập trực tuyến kéo dài có thể dẫn đến mỏi mắt, thiếu vận động và cô lập xã hội. Nghiên cứu từ Đại học Harvard cho thấy, sử dụng màn hình quá 4 giờ/ngày tăng nguy cơ trầm cảm ở thanh thiếu niên lên 30%. Hơn nữa, nghiện mạng xã hội làm phân tâm học tập, ảnh hưởng đến khả năng tập trung. Ứng phó bằng cách cân bằng giữa học trực tuyến và ngoại tuyến. Các trường học nên khuyến khích hoạt động thể chất, như chương trình “Học tập kết hợp” với thời gian nghỉ ngơi và giao lưu trực tiếp. Phụ huynh và giáo viên cần giám sát thời gian sử dụng thiết bị, sử dụng ứng dụng như Screen Time để hạn chế. Đồng thời, tích hợp giáo dục sức khỏe tâm lý vào chương trình, dạy kỹ năng quản lý stress và xây dựng mối quan hệ lành mạnh. Bên cạnh đó, trong kỷ nguyên số, việc sử dụng AI trong hoạt động dạy và học là tất yếu. Nhưng từ đây, vấn đề lạm dụng và lệ thuộc AI hay đơn giản hơn là thiếu kỹ năng sử dụng AI cũng là một thách thức lớn. Từ đây, các thông tin, kiến thức sai lệch do AI cung cấp có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến việc học tập, thực hành của học sinh. Đồng thời, nếu người dùng phụ thuộc vào AI có thể làm giảm, thậm chí mất năng lực tư duy, từ đó có thể không tự mình xử lý được các việc đơn giản.
Cuối cùng, việc đào tạo giáo viên cho kỷ nguyên số là yếu tố then chốt. Nhiều giáo viên lớn tuổi chưa quen với công nghệ, dẫn đến hiệu quả giảng dạy thấp. Để ứng phó, cần các chương trình đào tạo chuyên sâu, như hợp tác với các cơ quan quản lý Nhà nước, các cơ sở giáo dục, các viện nghiên cứu… để tổ chức hội thảo trực tuyến về sử dụng AI trong giảng dạy.
Điều đáng nói là ở các quốc gia đang phát triển, trong đó có Việt Nam, các thách thức nêu trên có thể tác động tiêu cực và nặng nề hơn các nước khác. Bởi sự chuyển hóa quá nhanh, chưa có sự thích nghi phù hợp; như người nỗ lực “đi tắt đón đầu” nhưng đến được điểm đầu thì bị choáng ngộp với bối cảnh mới trong khi nội lực còn hạn chế. Vì vậy, ngành giáo dục phải thực sự chủ động trong việc hội nhập và triển khai các giải pháp thích ứng với các thách thức của kỷ nguyên số.
Tóm lại, giáo dục trong kỷ nguyên số đối mặt với nhiều thách thức, nhưng với chiến lược ứng phó toàn diện, chúng ta có thể biến thách thức thành cơ hội. Giáo dục số không chỉ là công cụ mà còn là nền tảng cho một xã hội tiến bộ, nơi mọi cá nhân đều được trao quyền học tập suốt đời. Chỉ khi hành động quyết liệt, chúng ta mới xây dựng được hệ thống giáo dục bền vững cho tương lai.
Trúc Giang
Bình luận (0)