Về thăm quê nhà bác Tám

Bác Phạm Văn Đồng thuở nhỏ được bạn bè gọi thân mật là “Tám Đồng Đen”, vì cậu Tám thường chơi đùa với các bạn chăn trâu, cắt cỏ, thả diều, mình trần đen trùng trục nên được gọi biệt danh như thế!

1. Kia rồi! Căn nhà nhỏ ba gian, ngói nâu khuất dạng sau mấy hàng cau và bờ rào ngâu xanh. Căn nhà thanh bạch của cụ cử Phạm Văn Nga thị giảng học sĩ, thân phụ của Phạm Văn Đồng vừa được huyện xây dựng lại sau giải phóng. Đó là một nếp nhà đơn sơ với mấy luống hành, vài vạt rau ngót và một cây mai trước cổng nhà. Giờ đây bên cánh đồng làng một nhà bảo tàng to lớn rộng hàng héc ta ngói đỏ giăng ngang đồ sộ, nhưng tôi vẫn thích đến căn nhà cũ chưa tới ba sào đất, mà đây là nơi nhiều kỷ niệm của một danh nhân, một tên tuổi lớn Phạm Văn Đồng.

Tôi cùng ông anh kết nghĩa Trương Công Huấn, nguyên Phó trưởng ban Tuyên huấn Khu ủy Khu Trung bộ và bà Phó chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ngãi về dâng hương bàn thờ bác Tám. Hôm nay vừa tròn 10 năm ngày bác Tám ra đi. Anh Phạm Ngọc Đông, Phó hiệu trưởng Trường THCS Mộ Đức (cháu gọi bác Đồng bằng ông chú), đang trông coi nhà lưu niệm, đồng thời nhà thờ họ Phạm nói với chúng tôi: “Sinh thời ông Tám không cho cúng giỗ linh đình, chỉ cúng bánh trái và hoa quả. Ông Tám gửi quà về thường là vài cân chè, ba hộp bánh ngọt cúng gia tiên. Giờ đây gia đình cùng dân làng theo lệ cũ chỉ hương hoa thanh đạm nhân ngày Quốc khánh đại lễ”.

Ông anh Trương Công Huấn – nguyên là Phó bí thư Tỉnh ủy Khánh Hòa nói với tôi: “Tầm vóc Phạm Văn Đồng lớn lắm, nhà văn hóa kiệt xuất, danh nhân cứu nước, một trong những khai quốc công thần và lãnh tụ trụ cột của Đảng học trò Bác Hồ, xứng đáng lưu danh một công trình lớn ở thủ đô”.

Anh Phạm Ngọc Đông giới thiệu với tôi các bức ảnh ở phòng lưu niệm khi ông Tám về thăm quê. Một căn phòng nhỏ bên trái nơi ông Tám về ngả lưng lúc mệt mỏi. Một bộ ghế cổ chạm cẩn xà cừ để khách ngồi uống trà đàm đạo cùng ông Tám. Con đường bờ ruộng ông Tám vẫn quen đi thuở nào, những năm cuối đời tuy mắt kém ông Tám vẫn lần ra với chiếc gậy cầm tay để thăm mộ song thân. Ông Tám thăm già, biếu quà lũ trẻ. Đâu đâu ông Tám cũng nhắc nhở đoàn kết thương yêu nhau, ra sức sản xuất và tiết kiệm.

Tôi và ông anh Trương Công Huấn ghi vào sổ lưu niệm của dòng họ Phạm. Chính nơi đây là mảnh đất có truyền thống anh hùng và hiếu học. Là quê hương của Trần Quang Diệu, Nguyễn Bá Loan. Lần trong “Phạm tộc thế phổ” kể từ ông tổ tiến sĩ Phạm Nhữ Tăng những năm đầu thập niên 70 thế kỷ 15 thời kỳ huy hoàng của Đại Việt; Phạm Nhữ Tăng đã theo Lê Thánh Tông nam chinh, cho đến đời cụ Phạm Văn Nga, bố đẻ của Phạm Văn Đồng là 14 đời, trong ấy có 6 người đỗ đại khoa tiến sĩ, phó bảng, 22 vị đậu cử nhân, hàng chục võ tướng theo vua Quang Trung chống giặc ngoại xâm. Căn nhà vừa là nhà thờ họ, vừa là nơi lưu niệm này trong thời kỳ đánh Mỹ, giặc đốt phá hết chỉ còn vài cây cột lim. Nay chính quyền địa phương dựng lại (1983) chưa đầy trăm mét vuông, theo sở nguyện của bác Tám. Vì sinh thời bác Tám rất giản dị không muốn làm to và bác luôn dặn dò các cháu không được dựa vào thân thế “mượn oai hùm” mà làm ảnh hưởng đến uy tín của tộc họ.

2. Còn nhớ những ngày tập kết ra Bắc, ở Hà Nội thi thoảng tôi thường theo người anh họ Trương Quang Giao, nguyên Bí thư Liên khu ủy – Liên khu 5 đến thăm bác Tám. Có lúc hai đại huynh người đồng hương ngồi đàm đạo suốt buổi về tình hình thế sự vì anh Trương Quang Giao lúc bấy giờ đương kiêm Phó ban Tổ chức Trung ương, và Phó ban Thống nhất Chính phủ. Biết tôi là nhà văn, nhà báo; bác Tám – lúc bấy giờ gọi là bác Tô – hỏi tôi về tình hình văn chương, sách vở về sinh hoạt của anh chị em văn nghệ. Bác Tô quan tâm đến các nhà văn, các nhà sáng tác. Những năm tôi hoàn thành bộ ba Núi sông hùng vĩ tôi kính tặng bác, không phải riêng tôi, hễ nhận sách, nhận tác phẩm của ai bác Tô cũng đều có thư riêng. Có một lần vào năm 1968, tôi và anh Lê Tiến ở Đài Tiếng nói Việt Nam được bác Tô gọi vào. Hôm ấy là ngày 1-9-1968, sau cuộc mít tinh kỷ niệm ở Ba Đình. Buổi chiều có mưa giông nhỏ, chúng tôi đến chờ ở Nhà khách Phủ Chủ tịch. Hình như Văn phòng Thủ tướng thông báo là Thủ tướng đang chữa một vài đoạn trong bài diễn văn quan trọng để phát trên đài phát thanh chiều 2-9. Bác Tô triệu tập lúc 14 giờ, đã trễ đến 9 phút mà chưa thấy Thủ tướng, chúng tôi ra ra vào vào đợi bác Tô. Bỗng tiếng giày khua động nhẹ, bác Tô ào vào phòng như một cơn gió lùa, mồ hôi nhễ nhại. Hai ba lần bác Tô xin lỗi chúng tôi: “Chết, chết để các đồng chí phải chờ, xin lỗi, xin lỗi tôi chậm hơn 8 phút. Vì Hồ Chủ tịch vừa gọi lên bảo tôi chữa lại một vài đoạn trong bài diễn văn quan trọng. Bây giờ các đồng chí cho phép tôi ghi âm lại đoạn này”. Công việc chỉ làm trong vài mươi phút. Xong việc cả Thủ tướng và chúng tôi cũng thở phào nhẹ nhõm. Thủ tướng mời ăn hoa quả và uống nước. Sau đó, đột ngột Thủ tướng bảo riêng tôi ở lại. Tôi rất lo lắng chẳng hiểu việc gì? Thì ra bác Tô nói:

– Tôi có nhận thư em – bác Tô lúc bấy giờ gọi tôi bằng em, và tôi cũng “lếu láo” gọi là anh Tô kính mến! – Bức thư là tâm sự của tôi kính gửi Thủ tướng về việc đấu tranh nội bộ và chống tiêu cực bị thủ trưởng trù dập suốt mấy năm liền. Bác Tô thân mật vỗ vai tôi và với lời dạy bảo của người anh cả:

– Phải thật khách quan và bình tĩnh em ạ! Đấu tranh phê bình là tốt, nhưng phải có phương pháp và kiên trì không được vượt nguyên tắc. Dẫu bị “cả vú lấp miệng em” thì mình vẫn phải hết sức mềm mỏng thuyết phục. Em là người viết lách, ví ta như tờ giấy thấm, mực xanh, mực đen nhỏ vào ta đều hút lấy cả. Rồi sau khi kiểm tra lại ta sẽ trình bày có lý có tình lại. Với lại viết thì phải lách kia mà! Lách làm sao cho đừng đao to, búa lớn tổn thương đến tình anh em, tình đồng chí. Mình như cái bao bông, hễ đánh thì mình bật lùi, chứ trân ngực ra cho người đánh thì đâu có được. Đó là mâu thuẫn nội bộ chứ đâu phải đối kháng. Bình tĩnh, bình tĩnh nhé! Việc của em tôi đã nói với đồng chí Nguyễn Văn Nhất, Phó bí thư Đảng ủy, Cục Truyền thanh(1). Em cứ yên tâm, bức thư của em như một bài tùy bút, viết xúc động lắm! Rồi Thủ tướng dịu dàng hỏi lại: Em có cần tôi giúp đỡ gì nữa không?

3. Hôm nay đang ở giữa nhà lưu niệm thắp hương dâng bác Tám, bà con lặng im trong khói hương nghi ngút. Tôi vẫn hình dung ra một người cha, người anh nhân từ, bao dung và rộng lượng; một vị lãnh tụ kiên cường và thấm hiểu đến từng người dân thấp cổ bé họng…

Và một lần vào năm 1982, tôi ra Hà Nội chuẩn bị đi làm phim ở Đông Âu. Tôi và đạo diễn Hồ Tây đang quay cảnh các đoàn quốc tế về thăm nhà sàn Bác Hồ trong Phủ Chủ tịch. Chợt chúng tôi thấy một mái đầu tóc bạc, cao cao khuất trong vòm lá xanh bên hông nhà Bác Hồ. Thì ra Thủ tướng đang ung dung bước ra chiều suy tư ở bên thềm. Chúng tôi máu me nghề nghiệp chạy vô ghi hình bác Tô. Xong một trường đoạn – chúng tôi vội thưa với Thủ tướng:

– Xin Thủ tướng cho phép được quay một bộ phim tài liệu về một ngày làm việc của Thủ tướng.

– Để làm gì? Thủ tướng thân mật hỏi.

– Thưa, Đài Truyền hình TP.HCM xin thực hiện bộ phim Một ngày làm việc của Thủ tướng và xin một cái hẹn gần đây.

Bác Tô cười “ha ha” rất sảng khoái.

– Các đồng chí nên quay các anh hùng chiến sĩ chiến đấu và sản xuất giỏi. Còn ý định kia thư thả xin tạm gác lại nhé!

Rồi Thủ tướng thấy tôi bị lạnh, ho, vì gió mùa đột ngột về, cổ áo phong phanh, bác Tô đưa tay cài kín cổ áo cho tôi, và ân cần dặn dò: “Nhớ giữ ấm cổ nhé! Cảm lạnh đấy, đừng chủ quan”. Ôi tấm lòng bao la của vị đứng đầu Chính phủ sao lại chi tiết cụ thể từng việc nhỏ như thế! Cũng như khi nói chuyện với cán bộ địa phương quê nhà, bác Tô nhắc nhở:

– Huyện mình là một huyện nông nghiệp, tăng gia sản xuất cấy trồng làm sao cho các cháu nhỏ mỗi sáng đến trường có một cốc sữa đậu nành để đủ dinh dưỡng phát triển trí tuệ.

Một nhà báo Pháp có lần gặp tôi ở sân bay Charles de Gaulle đã tôn vinh bác Tám: Trong cuộc chiến Đông Dương, nước Pháp chỉ cần một Phạm Văn Đồng, vì Chính phủ Phạm Văn Đồng đã đánh đổ hàng chục nội các Pháp. Phạm Văn Đồng đồng nghĩa với chiến thắng!n

Bến Nghé 7-2011

(1) Cục Truyền thanh bấy giờ trực thuộc Phủ Thủ tướng.