Xứ ngựa: Thời vang bóng nay còn đâu?

Xe ngựa ở Phú Yên xuất hiện từ thời nào không có tài liệu ghi chính xác. Chỉ biết rằng, khi đường sá được mở rộng, người dân đã đóng xe, dùng ngựa làm sức kéo. Trước năm 1975, thị trấn Phú Lâm (nay là phường Phú Lâm, thành phố Tuy Hòa) là địa phương có nhiều xe ngựa nhất tỉnh. Lúc bấy giờ, tại tỉnh có hai bến xe ngựa lớn đó là bến Phú Lâm và bến xe liên tỉnh. Theo chỉ dẫn của người dân địa phương, chúng tôi tìm đến nhà ông Quách Kiệt ở khu phố 1, phường Đông Tác, người đã hơn 50 năm gắn bó với nghề lái xe ngựa. Ông Kiệt nay tuổi đã ngoài 90, nằm liệt giường, mất trí bởi căn bệnh tai biến. Hồi đó, chiếc xe ngựa của ông đã từng vượt đèo Cù Mông đi Bình Định để thồ hàng cho các con buôn ở chợ tỉnh. Đến sau này, “thương hiệu” xe ngựa Quách Kiệt được dân trong nghề rất nể. Những ngày lễ tết, bà con lại thuê xe ông đi chùa, lễ hội. Đến đời con ông, chiếc xe ngựa ấy xếp xó bởi chẳng còn mấy ai có nhu cầu đi xe nữa. Anh Quách Phong, con út của ông Kiệt nói: “Bây giờ xe gắn máy đã thay thế xe ngựa. Mình có đam mê với nghề, muốn lưu giữ nghề truyền thống của gia đình, của địa phương cũng không thể”. Anh Phong giải thích thêm: “Hiện nay, việc kiếm một con ngựa kéo xe không dễ như trước. Hơn nữa, không ai dám bỏ ra vài chục triệu đồng để mua ngựa, không sinh lãi lại phải tốn một khoản lớn tiền chăm sóc, ăn uống…”.

Thời trước, ở Phú Lâm hầu như nhà nào cũng có xe ngựa. Người dân ở đây còn nuôi ngựa để cung cấp cho các vùng khác. Khoảng 15 năm trước, xe ngựa lên núi về xuôi, ra vào các chợ, bến bãi trong tỉnh nườm nượp. Hình ảnh ấy nay vẫn còn, có điều không nhiều như trước. Thôn Bình Ngọc, Ngọc Lãng nằm bên kia sông Đà Rằng là địa phương chuyên trồng hoa tết. Vào mùa hoa, xe ngựa tấp nập ra vào chuyển hoa cung cấp cho các vựa trong và ngoài tỉnh. Từng đoàn xe ngựa ngập tràn sắc hoa là hình ảnh đẹp khó phai trong ký ức của nhiều người. Bà Nguyễn Thị Mai, người dân ngụ tại phường Phú Lâm nói: “Tiếng ngựa chạy lộc cộc trên đường mỗi sáng là chiếc đồng hồ báo thức quen thuộc của người dân. Bây giờ, muốn nghe lại âm thanh ấy đâu có dễ, bởi thường chỉ mấy ngày Tết người ta mới dùng xe ngựa”.

Về Tuy Hòa, hỏi thăm những địa danh nổi tiếng một thời gắn liền với ngựa, người lớn tuổi hầu như ai cũng biết. Như bến ngựa ở thôn Phú Diễn, xã Hòa Đồng, huyện Tây Hòa; hay xóm ngựa ở thôn Phước Mỹ, xã Hòa Bình 1, huyện Tây Hòa… “Riêng ở Phú Lâm, xe ngựa có gần 100 chiếc. Nhưng hiện nay, số người còn theo nghề chạy xe ngựa chỉ đếm trên đầu ngón tay”, anh Quách Phong cho biết.

Cuộc sống đổi thay, người trẻ muốn níu kéo nghề xe ngựa nhưng “lực bất tòng tâm”. Ngựa kéo xe có. Người yêu nghề có. Khổ cái là tìm đâu ra ông thợ đóng xe? “Những năm gần đây, một nhóm người thường tìm về các huyện Đông Hòa, Tây Hòa, Phú Hòa, Tuy An, Đồng Xuân… tìm mua những chiếc xe ngựa cũ để trưng bày, trang trí trong căn nhà kiến trúc hiện đại nhưng đâu còn mấy chiếc”, anh Phong nói. Một lý do khác khiến hình ảnh chiếc xe ngựa dần xa lạ với chính người dân xứ ngựa đó là loại phương tiện này không được phép lưu thông vào các tuyến đường nội thành. “Xe ngựa sống nhờ vào các chuyến hàng về chợ tỉnh mà cấm thì đồng nghĩa với việc chủ xe phải giải nghệ”. Đó là tâm sự của ông Trần Văn Nhị, hậu duệ đời thứ 4 trong gia đình có truyền thống nuôi ngựa giống và chạy xe ngựa ở Bình Kiến, thành phố Tuy Hòa. Nối nghiệp cha ông, ông Nhị có nhiều năm đứng bến tại cảng cá phường 6 để chở cá và con buôn về chợ Tuy Hòa. Đó là công việc nuôi sống cả gia đình. Mê nghề nhưng ông Nhị phải giã từ nghiệp cầm cương cũng chỉ vì xe ngựa không vào được nội thành. Ông Nhị ưu tư: “Nghề xe ngựa cần được khôi phục lại như những ngành nghề khác. Dù nó lạc hậu trong xã hội phát triển nhưng lớp trẻ sau này cần phải biết và tự hào rằng, ở đất Phú Yên một thời xe ngựa là phương tiện vận tải hữu dụng dùng để dâng lên vua chúa… Nếu được, địa phương có thể tổ chức nghiệp đoàn xe ngựa phục vụ lễ hội, du lịch chẳng hạn”.