Nỗi lo biến tướng đạo Mẫu

Việc chỉ cho phép thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở những nơi thờ tự có bàn thờ Mẫu được nhắc tới nhiều lần tại Hội thảo Đánh giá kết quả thực hiện Chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt diễn ra hôm qua 7.12 tại Hưng Yên. Nhờ đó, nhiều cuộc hát văn, hầu đồng trên vỉa hè, trước cổng chợ đã bị ngăn chặn. Tuy nhiên, Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) Trần Thị Huệ, thủ nhang phủ chính Phủ Dầy (Nam Định), cho hay: “Hầu đồng ở cổng chợ Đồng Xuân, rồi còn ngửa cái tráp xin tiền. Như thế là sai với tín ngưỡng. Hiện sự biến tướng rất nhiều, không những hầu đồng mà cả hát văn nữa. Nhiều khi đưa thêm kèn vào, nghe hát hầu thánh mà như hát đám hiếu”.

Nghệ nhân Nhân dân Lưu Ngọc Đức cho rằng: “Nói về vấn đề hát văn thì xưa kia duy nhất lối hát này được dùng trong không gian đền, phủ, điện thờ, có hát thi, hát thờ và hát khi các thanh đồng thực hành nghi lễ hầu Thánh với 4 lối hát chính là Dọc, Cờn, Phú, Xá”. Theo nghiên cứu của PGS-TS Nguyễn Thị Hiền, ĐH Quốc gia Hà Nội, nhiều thanh đồng cũng có ý kiến không được thực hành diễn xướng hát văn trên sân khấu.

NNƯT Trần Thị Huệ trong một vấn hầu. NVCC

Nhiều vấn đề đáng lo ngại khác cũng được đưa ra tại hội thảo. GS-TS Lê Hồng Lý, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian VN, cảnh báo về sự xô bồ của những danh hiệu, giấy chứng nhận, kỷ niệm chương, ghi danh, tọa đàm, hội thảo. Điều này dẫn đến di sản cũng như danh hiệu của nó bị nhàm chán, trần tục hóa, mất đi tính thiêng liêng. Ông nhận định điều này “giống như các di sản vật thể bị khai thác một cách vô tội vạ từng bị UNESCO tuýt còi ở một vài nơi”.

PGS-TS Đặng Văn Bài, Phó chủ tịch Hội đồng di sản quốc gia, cho biết theo quan niệm truyền thống, muốn trở thành đồng thầy, người thực hành ít nhất cũng phải trải qua 12 năm rèn luyện, tu dưỡng và thực hành di sản mới được “đẻ đồng”. Tuy nhiên, không ít người mới “thử đồng” hoặc thực hành tín ngưỡng được 2, 3 năm, chưa đủ uy tín trước cộng đồng bản hội đã “tự phong là đồng thầy”. Sai lầm hơn nữa, nhiều vị lại coi việc thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ như một nghề, lợi dụng lòng tin của mọi người để thu lợi cá nhân, thương mại hóa di sản.

PGS-TS Bài cũng nhắc tới việc đang có chiều hướng một số người, trong đó có cả thanh đồng, tự biến một số đền, miếu, am thờ và những thiết chế thờ các vị nhân thân – anh hùng dân tộc có công với dân với nước thành thờ Tứ phủ. “Nó dẫn đến nguy hiểm là thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu không được diễn ra tại không gian văn hóa linh thiêng vốn gắn chặt với đạo Mẫu. Mặt khác, còn góp phần làm sai lệch bản chất cũng như giá trị văn hóa của các tôn giáo tín ngưỡng khác”, PGS-TS Bài cảnh báo.

Người theo Mẫu hóa thân vào chính vị thần mà mình kính ngưỡng qua nghi thức đồng. LAM PHONG

Nội lực đạo Mẫu

PGS-TS Bài cho rằng trước nguy cơ biến tướng, các địa phương cần quan tâm hơn đến việc thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Đồng thời, bản thân những người thực hành tín ngưỡng này cũng cần tự nâng cao nhận thức để thực hiện “thanh lọc” trong đội ngũ. Ông chỉ ra vấn đề gốc: “Những bất cập, hạn chế trong bảo tồn thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ sau khi được UNESCO vinh danh là do nhiều địa phương chưa chủ động và tích cực triển khai chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt”.

NNƯT Trần Thị Huệ cho biết cộng đồng đạo Mẫu cũng tổ chức hội thảo để nhìn lại việc thực hành tín ngưỡng của mình. Hội Di sản văn hóa Thăng Long cũng tổ chức mời các ông bà đồng đến Phủ Dầy để hầu theo lối cổ. Kỷ niệm 5 năm thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu được UNESCO ghi danh, 40 ông bà đồng đã về Phủ Dầy để cùng bắc ghế hầu thánh. “Cung văn cổ ngày xưa cũng không còn nhiều. Chúng tôi cũng nói với các cụ là mời những nghệ nhân hát văn cổ về Phủ Dầy, vừa để hầu vừa để ghi hình lại làm tư liệu”, bà Huệ cho biết.

Theo PGS-TS Nguyễn Thị Hiền, việc được phép hát văn ở đâu, có được đưa hát văn và hầu đồng lên sân khấu hay không còn tùy thuộc vào góc nhìn. Hát văn với tính chất văn nghệ khác với hát văn là một phần của nghi lễ hầu các vị thánh. Tách một phần nghệ thuật diễn xướng hát văn ra để thực hành cũng là một phần của xu hướng phát triển văn hóa. Tuy nhiên, không được lẫn lộn giữa hai việc biểu diễn văn nghệ với nghi lễ. Bà cũng cho biết một số hoạt động thờ Mẫu vượt ra ngoài khuôn khổ vốn có như Lên đồng trình diễn ở quán cà phê, một số biểu hiện phạm thánh như hầu giá Thánh Mẫu, Phật Bà Quan Âm, Tôn Ngộ Không.

Theo PGS-TS Hiền, sau 5 năm thực hiện chương trình hành động quốc gia, số lượng các địa phương có đề án chi tiết cụ thể hóa nội dung của chương trình này còn rất ít. Hai địa phương đã làm được điều đó là Nam Định và Ninh Bình. Một số địa phương khác tuy không có đề án nhưng vẫn tiếp tục nghiên cứu di sản tín ngưỡng thờ Mẫu. “Ngân sách cho các vấn đề bảo tồn di sản không có bao nhiêu. Để một đề án đưa ra, số tiền thực hiện cũng phải 3 – 10 tỉ đồng. Đấy là một ngân sách lớn với một tỉnh, nhất là khi đầu tư văn hóa không được nhiều”, bà Hiền nói. Bù lại, bà cho biết các thầy đồng rất ý thức với việc mở rộng hoạt động, hỗ trợ cộng đồng của mình.

Theo Trinh Nguyễn/TNO