Câu nghị luận xã hội (viết đoạn văn ngắn khoảng 200 chữ, 2 điểm) rất quan trọng trong đề thi tốt nghiệp THPT. Tuy là câu hỏi khá quen thuộc, học sinh chịu khó luyện tập là sẽ viết được, nhưng thực tế qua các năm cho thấy, để đạt từ 1,75 đến 2 điểm là rất khó. Trong đó, khâu quan trọng nhất là thao tác tìm ý theo chủ đề để nghị luận đúng trọng tâm và xây dựng bố cục bài làm như thế nào cho hợp lý.
Học sinh lớp 12 một trường THPT trong tiết học môn ngữ văn
Giám khảo chấm thi nhiều năm khuyên học sinh chú ý các điểm sau đây khi ôn tập.
Biết cách tìm ý theo các chủ đề thường xuất hiện trong đề thi
Khi đọc xong yêu cầu câu viết đoạn văn của đề, thí sinh ghi ra giấy nháp những ý trọng tâm cần trả lời. Chẳng hạn với yêu cầu của đề minh họa môn văn năm 2024 là: “Từ nội dung đoạn trích phần Đọc hiểu, hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ anh/chị về sức mạnh của tinh thần vượt khó trong cuộc sống”, thí sinh cần tìm được 4 ý trọng tâm sau đây: Người có tinh thần vượt khó sẽ không buông xuôi khi gặp khó khăn; Luôn tìm cách giải quyết vấn đề, biến nguy thành cơ, biến khó khăn thành động lực; Người có tinh thần vượt khó sẽ dễ dàng đạt được nhiều thành tựu trong cuộc sống; Sẽ là tấm gương sáng truyền cảm hứng đến những người xung quanh. Sau khi tìm ý xong, thí sinh dựa vào dàn ý gợi ý trên và các từ ngữ liên kết để viết thành đoạn văn hoàn chỉnh. Dưới đây là cách tìm ý của một số chủ đề thường xuất hiện trong đề thi tốt nghiệp THPT các năm trước:
Chủ đề: “Sự cần thiết phải trân trọng những giá trị văn hóa của dân tộc” (đề minh họa năm 2022). Các ý trọng tâm cần có khi viết: Bảo vệ giá trị văn hóa là bảo vệ nền tảng tinh thần, bản sắc của dân tộc; Những giá trị văn hóa dân tộc tạo nên sức mạnh đoàn kết, nối kết các thế hệ, làm nên sức mạnh dân tộc; Đó là biểu hiện của lòng yêu đất nước, củng cố tinh thần yêu nước. Chủ đề “Bàn về vai trò/ý nghĩa/tác dụng/sức mạnh ý chí con người trong cuộc sống” (đề thi tốt nghiệp THPT năm 2019). Các ý trọng tâm cần viết: Ý chí thôi thúc con người quyết tâm vượt qua mọi nghịch cảnh; Ý chí nuôi dưỡng khát vọng; Ý chí giúp mọi người nỗ lực hành động để thành công và đóng góp tích cực cho cộng đồng. Chủ đề bàn về “Sự cần thiết phải trân trọng cuộc sống mỗi ngày” (đề thi tốt nghiệp THPT năm 2020). Các ý trọng tâm phải có: Giúp con người biết trải nghiệm để tận hưởng cuộc sống; Tận dụng thời gian và cơ hội để phát triển bản thân; Từ đó tạo ra các giá trị cho bản thân, chuẩn bị cho tương lai, đóng góp cho cộng đồng. Chủ đề “Sự cần thiết phải sống cống hiến” (đề thi tốt nghiệp THPT năm 2021). Các ý cần tìm là: Sống cống hiến thể hiện trách nhiệm cá nhân với cộng đồng; Làm cho cuộc sống bản thân có ý nghĩa, được yêu mến, trân trọng; Góp phần lan tỏa các giá trị tốt đẹp, thúc đẩy xã hội phát triển. Chủ đề “Làm thế nào để rèn luyện tư duy phản biện”. Các ý trọng tâm cần làm rõ: Để có tư duy phản biện tốt, chúng ta cần học cách quan sát, đánh giá vấn đề một cách khách quan; Luôn đặt những câu hỏi thắc mắc khi đứng trước một vấn đề; Không a dua theo số đông, mà phải có quan điểm, chính kiến bản thân; Phải tự tin vào chính mình để mạnh dạn tranh luận; Nhưng cũng phải biết cách lắng nghe và chấp nhận lý lẽ của người khác, nếu họ đúng. Chủ đề “Giá trị của con người biết đối mặt và chinh phục nghịch cảnh”. Các ý cần có là: Biết đối mặt và chinh phục nghịch cảnh giúp con người hiểu được những điểm yếu và điểm mạnh của bản thân, từ đó hoàn thiện mình, vươn lên trong cuộc sống, đóng góp cho xã hội; Giúp con người có điều kiện để trưởng thành nhanh chóng, vì rèn được thái độ chủ động, bản lĩnh, ý chí vượt qua khó khăn, thử thách; Cao nhất là khẳng định được chính mình, khẳng định cái “tôi” của mình trước cuộc đời; Từ đó nâng giá trị bản thân, được mọi người tin yêu, nể phục. Chủ đề “Sự cần thiết trong việc tự giác chịu trách nhiệm về hành vi của bản thân”. Các ý trọng tâm phải có: Đó là biểu hiện của lòng tự trọng; Khiến con người trưởng thành hơn; Giúp xa lánh lối sống dựa dẫm vào người khác; Rất cần thiết để cải thiện mối quan hệ tốt đẹp giữa người và người trong xã hội.
Xây dựng bố cục bài làm hợp lý
Mở đoạn trực tiếp, nếu đề là một ý kiến thì phải trích dẫn ý kiến ấy. Phần triển khai đoạn cần trả lời trực tiếp vào trọng tâm của yêu cầu đề (đây là thao tác tìm ý), có thể giải thích ngắn gọn nếu thấy cần thiết. Nên có khoảng 1, 2 dẫn chứng và thêm ý phê phán/bác bỏ để thuyết phục người chấm ở cuối phần triển khai. Phần kết đoạn gồm khái quát lại vấn đề, nêu bài học nhận thức cho xã hội, bản thân (1, 2 câu).
Thí sinh không nên viết dài dòng, lan man. Chẳng hạn, câu hỏi viết đoạn văn ngắn (2 điểm) của đề thi minh họa năm 2022, giống hoàn toàn với cách hỏi của đề thi chính thức 2 năm trước. Đó là, “Từ nội dung đoạn trích ở phần đọc hiểu, anh/chị hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của bản thân về sự cần thiết phải… trân trọng cuộc sống mỗi ngày (đề năm 2020)/biết sống cống hiến (đề năm 2021)/và trân trọng những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc (đề minh họa năm 2022). Với yêu cầu này, thí sinh không nên viết quá dài, lan man. Tránh viết thành một bài văn, dư thừa các thao tác không cần thiết. Cần trả lời đúng vào trọng tâm đề yêu cầu (sự cần thiết đó là gì? Lý giải tại sao?). Nên triển khai theo cách tổng - phân - hợp. Ở phần tổng/mở đoạn, giới thiệu trực tiếp. Ở phần phân/triển khai đoạn, trả lời đúng vào trọng tâm như đã nói ở trên. Đây là phần trọng tâm, cần triển khai kỹ, dài. Nên có thêm dẫn chứng minh họa ở phần này. Và có thể mở rộng/phê phán/bác bỏ nhưng thật ngắn gọn. Ở phần hợp/kết đoạn, nêu ý nghĩa, bài học của vấn đề và nhận thức, liên hệ của bản thân thí sinh.
Ở câu viết đoạn văn ngắn của đề thi năm 2023, cách yêu cầu rất quen thuộc như đề thi các năm trước (sự cần thiết phải cân bằng cảm xúc trong cuộc sống). Nhưng khi chấm bài, giám khảo nhận thấy ít thí sinh đạt từ 1,75 đến 2 điểm, số bài nhiều nhất là từ 1 đến 1,25 điểm. Lý do là thí sinh yếu kỹ năng viết đoạn, tư duy xã hội chưa sâu, diễn đạt vụng về. Ngoài ra, thí sinh cần chú ý thêm 4 yêu cầu sau của đáp án chấm: Thứ nhất, đảm bảo yêu cầu về hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, tổng - phân - hợp, móc xích, song hành). Thứ hai, xác định đúng vấn đề cần nghị luận (không lạc đề). Thứ ba, chính tả, dùng từ, đặt câu chính xác. Thứ tư, sáng tạo, có cách diễn đạt mới mẻ, thể hiện suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận, dẫn chứng xã hội hay… Mỗi yêu cầu có 0,25 điểm.
Trần Ngọc Tuấn
(Trường THPT Tây Thạnh, Q.Tân Phú, TP.HCM)