Văn hóa Việt trên tem: Bài cuối: Kỳ diệu vũ điệu bàn tay

Có thể nói bàn tay của con người là một công trình hoàn hảo của tự nhiên. Bởi lẽ một điều không ngờ rằng bàn tay của chúng ta là kết quả của 450 triệu năm chắt lọc. Là bà con với cái vây của cá, cái cánh của chim, nhưng xét về mặt tiến hóa, tay người linh hoạt hơn và vượt xa hai bộ phận ấy rất nhiều. Trong quá trình chuyển biến từ vượn thành người, việc đứng thẳng trên hai chi sau đã giải phóng chi trước, tạo ra bàn tay năm ngón. Và đặc biệt được “thiên phú” cho ngón tay cái – nó vừa độc lập, lại vừa có thể phối hợp hoạt động với bốn ngón kia – khả dĩ tạo ra những công cụ lao động và cầm nắm một cách tinh tế, dễ dàng. Chính nhờ kết quả này mà ngón cái là ngón quan trọng nhất và bận rộn nhất. Nó thực hiện 40% khả năng của toàn bàn tay. Không phải ngẫu nhiên mà các nhà khoa học gọi nó là “ngón cái đứng đầu”, còn nhà điêu khắc nổi tiếng Cesa đã tạo ra tuyệt tác nghệ thuật “Ngón tay cái” cao 14m. Aristote đã gọi bàn tay là “công cụ của các công cụ”. Còn Kant thì xem là “phần hiển hiện của não bộ”. Nhà tiền sử học Leroi Gourhan thì cho rằng: “Khi chọn lọc, tự nhiên đã đặc biệt quan tâm đến việc giải phóng bàn tay, vì thế mới đảm bảo sinh tồn cho cả một cộng đồng”. Quả thật, chính những xảo năng tuyệt kĩ của bàn tay đã giúp con người khéo léo hơn, có thể thực hiện những cử động chính xác nhất, tinh vi nhất và nó thật sự đặt con người lên ngôi vị chí tôn của mọi loài động vật trên trái đất này. Cùng với việc sáng tạo ra những công cụ lao động, bàn tay ngày càng phát triển quyền năng tối thượng của mình.

Bàn tay không chỉ là những thành phần của tứ chi mà còn là một giác quan vô cùng nhạy bén của con người. Các ngón tay con người có thể được luyện tập để thực hiện nên những kỳ tích. Chúng ta đã từng xem các ngón tay lướt như bay trên các phím đàn của một danh thủ dương cầm, tạo nên những chuỗi âm thanh réo rắt đến mê mẩn lòng người. Hay là những chàng lực sĩ bẻ cong sắt, nâng các quả tạ cực nặng. Và chúng ta cũng từng tự hỏi: Vì sao ngành y học hiện đại lại tài tình đến thế – đó là những bàn tay của các y, bác sĩ đã mang lại sức khỏe, sự sống và bình an cho mọi người…

Thật vậy, không một bộ phận nào khác trên cơ thể lại gắn bó mật thiết với hành vi của con người đến như thế. Với đôi tay, chúng ta làm việc, chơi đùa, yêu đương, chữa bệnh, bày tỏ tình cảm, xây dựng các nền văn minh và sáng tạo nên các tác phẩm nghệ thuật. Bàn tay và tình cảm của chúng ta liên kết chặt chẽ đến mức đối với hầu hết các dân tộc trên thế giới, bắt tay nhau đã trở thành “ngôn ngữ” quốc tế trong giao tiếp. Trao đổi cái bắt tay là nghi thức từ thời nguyên thủy. Khi những người nguyên thủy gặp nhau, họ chìa tay cho nhau, lòng bàn tay mở ra phía trước thể hiện mình không có mang vũ khí. Cử chỉ này theo thời gian biến đổi bằng cách con người chìa tay cho nhau siết chặt hoặc khẽ lắc và nó trở thành biểu tượng của sự hợp tác, đoàn kết và tình hữu nghị. Bàn tay có thể phát minh ra những công cụ, đồng thời là một loại ngôn ngữ, và các nhà chuyên môn gọi đó là thủ ngữ (ngôn ngữ của bàn tay) với các hiệu quả biểu đạt bất ngờ. Nó truyền đạt không cần dùng tiếng nói, nên dù ở cách xa nhau vài trăm mét, vẫn có thể ra hiệu bằng tay để truyền tin hay truyền lệnh. Đó là thủ hiệu hướng đạo. Đối với những người khiếm thị, nhờ vào đôi tay “thông minh” của mình, họ có thể đọc thông tin bằng hệ chữ nổi Braille. Còn với người khiếm thính thì họ được một tu sĩ người Tây Ban Nha Jean Pablo Bonnet sáng tạo ra bảng chữ cái bằng dấu tay. Bàn tay còn giữ vai trò rất quan trọng trong các tôn giáo. Nhà triết học Kant đã từng nói “bàn tay là công cụ của tâm linh”. Các giáo sĩ chúc phúc bằng đôi bàn tay, ban phước lành, bàn tay an ủi nâng đỡ những người khốn khó…

Ranh giới đích thực phân biệt con người và động vật cao cấp chính là khả năng biểu trưng hóa. Thế giới biểu tượng được xem như một quyển sinh thái nhân văn bao trùm lên cuộc sống phong phú đa dạng của con người với rất nhiều địa hạt, nhiều dãy tầng bậc khác nhau. Hơn bao giờ hết, hình ảnh bàn tay thường được nhiều sự ưu ái nhất trong việc trở thành biểu tượng mang ý nghĩa sâu sắc. Khi trí tuệ con người đã theo kịp các bàn tay “thông minh” ấy thì sức mạnh của bàn tay trở nên rất vĩ đại, nó trở thành biểu tượng của sức mạnh, ý chí kiên cường, sự quyết tâm cao độ và tràn đầy nghị lực. Hay đơn giản chỉ cần bàn tay giơ lên ngón trỏ và ngón giữa hợp thành chữ V (Victory) là trở thành biểu tượng của chiến thắng. Nhưng có lẽ xuất hiện nhiều nhất vẫn là biểu tượng về ước vọng hòa bình với hình tượng bàn tay, chim bồ câu và biểu tượng vươn tới tương lai với hình ảnh một bàn tay lớn – nền tảng vững chắc, một điểm tựa niềm tin và bàn tay nhỏ – một thế hệ tương lai sẽ tiếp nối, kế thừa những giá trị tốt đẹp để cùng nhau phát triển. Và cuối cùng, một hình ảnh thân quen không thể thiếu đối với các nhà sưu tập tem đó là bàn tay, kính lúp và con tem – một biểu tượng cho thú chơi tao nhã, khoa học và nghệ thuật.