Vì sao chỉ học 6 tác phẩm bắt buộc?

Chương trình ngữ văn mới có những điểm khác biệt so với chương trình hiện hành. Một trong những điểm khác biệt ấy là chương trình chỉ quy định học bắt buộc đối với 6 tác phẩm có vị trí đặc biệt. Sáu tác phẩm đó là Nam quốc sơn hà (Lý Thường Kiệt), Hịch tướng sĩ (Trần Quốc Tuấn), Bình Ngô đại cáo (Nguyễn Trãi), Truyện Kiều (Nguyễn Du), Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc (Nguyễn Đình Chiểu), Tuyên ngôn Độc lập (Hồ Chí Minh).

Học sinh lớp 11A3 Trường THPT An Dương Vương (TP.HCM) học văn dưới tán cây mận – một phương pháp dạy học tích cực nhằm tránh cho học sinh sự nhàm chán. Ảnh: Y.Hoa

Câu hỏi được đặt ra là: Tại sao quy định tác phẩm bắt buộc? Tất cả các văn bản còn lại trong đó có nhiều tác phẩm trước đây từng có trong chương trình sách giáo khoa sẽ được đưa vào phụ lục để các tác giả sách giáo khoa và giáo viên tham khảo hình dung về thể loại, đề tài, độ khó, sự phù hợp về tâm lý lứa tuổi… Từ đó các trường chủ động lựa chọn văn bản cho sách giáo khoa và việc dạy học để hình thành, phát triển cho học sinh năng lực đọc với nhiều ngữ liệu đa dạng khác nhau; từ đọc có hướng dẫn trên lớp đến đọc mở rộng và tự đọc, tự học suốt đời.

Trước hết cần khẳng định, quy định học bắt buộc 6 tác phẩm này không có nghĩa là toàn bộ chương trình chỉ dạy 6 tác phẩm đó và cũng không phải là tất cả các tác phẩm khác (không bắt buộc) chỉ là tác phẩm đọc thêm. Tổng thời lượng dành cho môn ngữ văn (12 năm) là 4.520 tiết, không lẽ chỉ học chính 6 tác phẩm mà thôi. Sở dĩ có quy định bắt buộc một số tác phẩm vì xuất phát từ yêu cầu của việc đổi mới chương trình theo định hướng phát triển năng lực. Một mặt cần thiết kế một chương trình mở, để vận dụng linh hoạt, mềm dẻo; mặt khác cần phải trang bị cho học sinh một số kiến thức cơ bản, cốt lõi của học vấn phổ thông. Có như thế mới tạo điều kiện cho việc thực hiện chủ trương một chương trình, nhiều sách giáo khoa đã nêu trong Nghị quyết 88 của Quốc hội.

Đối với dạy học môn ngữ văn, mục tiêu cuối cùng cần đạt được là phát triển phẩm chất và năng lực người học. Một trong những năng lực mà môn học ngữ văn mang lại là năng lực biết đọc hiểu, biết tiếp nhận, biết cảm thụ, phân tích và đánh giá các giá trị văn học. Thông qua đó mà phát triển cảm xúc thẩm mỹ, tâm hồn, tình cảm, nhân cách. Chúng ta dạy cho học sinh cách đọc, phương pháp đọc là để các em dần dần có thể tự đọc và học suốt đời chứ không chỉ chú ý dạy vào một số tác phẩm cụ thể, học tác phẩm nào chỉ biết tác phẩm ấy. Cũng vì vậy, cần thiết kế chương trình theo hướng dạy cho học sinh cách đọc các thể loại văn học và các kiểu loại văn bản khác như văn bản thông tin và văn bản nghị luận. Thông qua các tác phẩm tiêu biểu của các thể loại văn học ấy mà hình thành cách đọc. Đấy chính là lý do chương trình được thiết kế theo hướng lựa chọn các thể loại lớn (thơ, truyện, ký, kịch) chứ không theo trục lịch sử văn học như trước đây. Cụ thể hơn, cần thiết kế chương trình theo hướng mở, lấy tiêu chí là các thể loại văn học, từ đó lựa chọn một số văn bản, tác phẩm tiêu biểu để dạy và học. Chương trình ngữ văn phổ thông không phải là một bản tổng kết văn học nhằm nêu lên đầy đủ tất cả các tác giả, tác phẩm của tất cả các giai đoạn thuộc một nền văn học.

Một trong những hạn chế của chương trình, sách giáo khoa hiện hành bị dư luận phàn nàn là chương trình môn ngữ văn các cấp dần dần bị bó hẹp, chỉ giới hạn trong một số tác phẩm, nhất là khi kiểm tra đánh giá.

Tuy nhiên, như trên đã nêu, một yêu cầu khác cần đáp ứng là chương trình cần cung cấp cho học sinh một số kiến thức cơ bản, cốt lõi về học vấn phổ thông ngữ văn, trong đó các em phải biết một số tác phẩm lớn, có tầm quan trọng đặc biệt; có giá trị lâu dài, đã được thử thách qua thời gian… Các tác phẩm mà bất kỳ ai có văn hóa phổ thông cũng phải biết. Như thế chương trình phải đáp ứng cả hai yêu cầu mở và bắt buộc. Giải pháp mới được xác định là bên cạnh việc chỉ gợi ý một số văn bản tiêu biểu cho các thể loại văn học, dành quyền chủ động, sáng tạo cho các tác giả sách giáo khoa và giáo viên thì cần quy định một số tác phẩm bắt buộc; coi đó là một trong những yêu cầu của kiến thức cơ bản, cốt lõi mà học sinh tốt nghiệp phổ thông phải có. Giải pháp này cũng được chương trình nhiều nước phát triển áp dụng. Một số chương trình môn học này ở những nước dùng tiếng Anh yêu cầu bắt buộc phải học một vài vở kịch của Secxpia là vì thế.

Việc lựa chọn tác giả, tác phẩm nào vào chương trình nhà trường luôn là vấn đề “nóng” mà những người biên soạn phải cân nhắc, thậm chí tranh luận rất nhiều. Chương trình hiện hành được xây dựng theo trục lịch sử văn học nên khi chọn tác phẩm, tác giả đưa vào chương trình rất khó. Vì số lượng tác giả, tác phẩm là hết sức lớn và rất nhiều tác phẩm “một chín một mười”, đều đảm bảo tiêu chí và có giá trị tương đương; đưa tác phẩm này, không đưa tác phẩm kia rất dễ gây nên những băn khoăn, thắc mắc. Một trong những hạn chế của chương trình, sách giáo khoa hiện hành bị dư luận phàn nàn là chương trình môn ngữ văn các cấp dần dần bị bó hẹp, chỉ giới hạn trong một số tác phẩm, nhất là khi kiểm tra đánh giá. Cũng vì thế việc dạy học môn ngữ văn lâu nay nặng về đào sâu, phân tích tác phẩm, làm bài văn mẫu cho một số ít tác phẩm được học là chính; trong các kỳ thi quốc gia quanh đi quẩn lại cũng chỉ có ngần ấy tác phẩm quen thuộc đến sáo mòn, và nếu như đề thi ra vào một tác phẩm khác chưa có trong sách giáo khoa, học sinh sẽ hết sức lúng túng… Như thế giải pháp này còn góp phần khắc phục hạn chế của cách thiết kế theo trục lịch sử văn học của chương trình hiện hành.

PGS.TS Đỗ Ngọc Thống
(Tổng chủ biên chương trình ngữ văn mới)