Trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam có nhiều cặp câu tục ngữ thoạt nghe có vẻ như mâu thuẫn, trái ngược, thậm chí phản bác lẫn nhau, gây băn khoăn cho nhiều thế hệ bạn đọc. Vậy thật ra, chúng có mâu thuẫn nhau không?
Một giọt máu đào hơn ao nước lã – Bán anh em xa mua láng giềng gần
Hai câu tục ngữ này cùng nói về mối quan hệ yêu thương, quan tâm, giúp đỡ giữa người với người. Nhưng trong khi “Một giọt máu đào hơn ao nước lã” đề cao tình thân thiết, quan hệ huyết thống dòng tộc thì “Bán anh em xa mua láng giềng gần” lại nhấn mạnh tình làng nghĩa xóm.
Cặp câu tục ngữ này tưởng như tương phản nhưng lại hòa hợp, bổ sung ý nghĩa cho nhau, tạo nên mối quan hệ tương hỗ khắng khít và toàn diện giữa người với nhau trong xã hội. “Một giọt máu đào hơn ao nước lã” so sánh sự chênh lệch rất nhiều về số lượng: một giọt máu đào với rất nhiều giọt nước lã (tạo nên ao nước), câu tục ngữ này khẳng định rằng dù chỉ một người thân cùng chung dòng tộc thì còn quan trọng hơn cả trăm “người dưng nước lã” ở bên ngoài; nội dung đề cao quan hệ máu mủ, mặc dù giọt máu đào bé nhỏ, ít ỏi nhưng vẫn quý hơn ao nước lã, như những người có cùng huyết thống dù ở xa xôi thì vẫn quý hơn những người dưng ở gần bên ta. Câu tục ngữ này coi trọng gia đình dòng tộc và đề cao tình nghĩa giữa các thành viên cùng huyết thống với nhau. Còn “Bán anh em xa mua láng giềng gần” khẳng định người hàng xóm bên cạnh nhà ta đáng quý và gắn bó hơn cả anh em sống xa về khoảng cách địa lý, vì khi gặp tình huống khó khăn khẩn cấp, nguy nan đột ngột, những người láng giềng sống cạnh nhà sẽ là người nhanh chóng, kịp thời giúp đỡ chúng ta nhất. Câu tục ngữ này nhấn mạnh tình làng nghĩa xóm.
Chúng không hề đối lập, mâu thuẫn hay tương phản nhau. Trái lại, bổ sung cho nhau để hoàn thiện hơn trong từng trường hợp, chúng củng cố chặt chẽ cho các mối quan hệ giữa người với người. Vì thế nên, mỗi người trong chúng ta phải biết cách dung hòa các mối quan hệ trong xã hội, biết quan tâm, yêu thương mọi người xung quanh mình.
Cả hai câu tục ngữ trên đều đúng đắn trong từng trường hợp riêng, chúng phối hợp, bổ sung cho nhau cùng nhấn mạnh rằng, trong xã hội, mối quan hệ ruột thịt và các mối quan hệ với bạn bè, láng giềng, đồng nghiệp đều vô cùng quan trọng, chúng ta nên cân bằng các mối quan hệ trong cuộc sống của mình, chớ nên thiên lệch đề cao hoặc xem nhẹ mối quan hệ nào.
Không thầy đố mày làm nên – Học thầy không tày học bạn
Cũng có vẻ quan niệm trái ngược nhau là cặp câu tục ngữ trên, đề cập đến hai đối tượng có vai trò quan trọng trong việc học tập của chúng ta. “Không thầy đố mày làm nên” nhắc nhở mọi người về truyền thống tôn sư trọng đạo, chúng ta phải biết ơn những người đã dạy dỗ mình thành những con người sống có đạo lý, làm chủ kiến thức và đi đến thành công. Câu tục ngữ này khẳng định, nếu không có công thầy dạy dỗ thì chúng ta khó thể nên người được, cho nên câu tục ngữ mang hàm nghĩa sâu rộng về ý thức tôn sư trọng đạo và lòng biết ơn đối với người đã dạy dỗ, hướng dẫn mình. Nếu như không có người thầy định hướng đúng đắn, truyền dạy, bảo ban ta từng bước trong đời thì chúng ta sẽ khó có cơ hội thành đạt trong cuộc đời.
Ngược lại, câu tục ngữ “Học thầy không tày học bạn” lại đề cao vai trò của bạn bè trong việc học tập, ta có thể trao đổi với bạn bè để nắm vững thêm điều thầy dạy trên lớp mà mình chưa hiểu hết, những người bạn tốt hỗ trợ, giúp đỡ nhau tận tình có vai trò quan trọng đối với sự tiến bộ của mỗi học sinh trong học tập, cuộc sống. Nội dung câu tục ngữ này hoàn toàn không xem nhẹ vai trò của người thầy trong quá trình giáo dục, mà xác định, muốn quá trình học tập được toàn diện thì bên cạnh việc “học thầy”, chúng ta còn phải “học bạn”, nghĩa là không chỉ tiếp thu tri thức do thầy truyền dạy mà còn cần phải học hỏi kiến thức, kỹ năng sống và những điều hay lẽ phải từ bạn bè và mọi người xung quanh, bởi vì ngoài tác động của người thầy, các yếu tố gia đình, bạn bè, xã hội cũng có vai trò quan trọng không kém, vì thế không nên tuyệt đối hóa vai trò của người thầy.
Cặp câu tục ngữ trên đề cập đến hai phương pháp học khác nhau, nó không hề phủ nhận vai trò to lớn của nhà giáo trong sự nghiệp “trồng người”, đồng thời đề cao ý thức học tập một cách toàn diện, từ cả thầy cô lẫn những người xung quanh, học tập ở trường kết hợp với học hỏi thêm từ bạn bè, từ cuộc sống, hai quá trình này cần thực hiện đồng thời trong cuộc đời của học sinh, của mỗi người trong chúng ta, kết hợp với sự nỗ lực của bản thân mới đạt được kết quả tốt đẹp.
Thật thà là cha thằng dại – Thật thà là cha quỷ quái
Thật thà là tính từ về tính tình con người “tự bộc lộ mình một cách tự nhiên, không giả dối, không giả tạo”; còn quỷ quái là từ chỉ người tai ác, ranh mãnh, tinh quái. Thật thà là một phẩm chất quý báu của con người trong cuộc sống, cùng trường nghĩa tích cực với khá nhiều từ: trung thực, chân thật, khẳng khái, chính trực, thẳng thắn, không gian dối đối với mọi người; thật thà không chỉ là một đức tính cá nhân mà còn là yếu tố quan trọng giúp tạo dựng lòng tin giữa người với người trong xã hội.
Hình ảnh “thằng dại” được hiểu là một người khờ dại, làm điều dại dột. Tựu trung, câu tục ngữ mang hàm ý nhẹ nhàng phê phán, nhắc nhở những người thật thà quá mức, vô tình dễ hóa thành dại dột, vì trong thực tế cuộc sống đa dạng, phức tạp chúng ta cần phải sáng suốt cân nhắc (không phải lời nói dối nào cũng xấu) và không phải lúc nào chúng ta cũng nên thẳng thắn, khẳng khái, bộc trực quá mức, thì có khi bị cô lập, thậm chí bị trù dập.
Còn câu tục ngữ “Thật thà là cha quỷ quái” là một trong những biểu đạt dân gian về thủ đoạn trái ngược, gây nhầm lẫn với hình ảnh “thật thà” bên ngoài che giấu bản chất “quỷ quái” bên trong. Tục ngữ lên án sự giả vờ trung thực bề ngoài với thủ đoạn che giấu bản chất tai ác, ranh mãnh, tinh quái bên trong, đánh lừa cảm nhận của mọi người; kẻ thật thà giả tạo này còn đáng sợ và nguy hại gấp nhiều lần kẻ quỷ quái thật.
Cặp câu tục ngữ đã nêu lên một bài học sâu sắc về giá trị của sự thật thà, đề cao bản tính ngay thẳng, trung thực là nền tảng vững chắc cho các mối quan hệ trong xã hội, phê phán lối sống giả tạo, thủ đoạn, đồng thời nhắc nhở chúng ta cần cân nhắc tùy theo hoàn cảnh thực tế mà nên có ứng xử tế nhị, phù hợp, tránh cực đoan.
Trong kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam có rất nhiều bài học về đạo lý và kinh nghiệm giàu ý nghĩa giáo huấn, trong đó tồn tại những cặp câu tục ngữ mà thoạt tiên tưởng chừng như mâu thuẫn, đối lập, thậm chí là phản bác lẫn nhau. Qua việc khảo sát một số cặp câu tục ngữ ấy, chúng tôi muốn nêu lên một hiện tượng thú vị về sự đối nghịch của chúng, nhưng lại bổ sung ngữ nghĩa cho nhau. Sự đối lập của các cặp câu chỉ thể hiện trên câu chữ tường minh ở vỏ ngôn ngữ bên ngoài, còn từ các tầng ý nghĩa sâu xa, những câu tục ngữ ấy vẫn tồn tại trong quan hệ hoàn thiện, tương hỗ lẫn nhau về góc nhìn đa chiều, chứa đựng những bài học, những kinh nghiệm quý báu và có ý nghĩa sâu sắc được đúc kết và lưu truyền lâu bền, sâu rộng cho các thế hệ, còn nguyên giá trị mãi về sau.
Đỗ Thành Dương
Bình luận (0)